THÊM MỘT NGUYỄN TRƯỜNG VIẾT PHÊ BÌNH

THÊM MỘT NGUYỄN TRƯỜNG VIẾT PHÊ BÌNH

         Đọc Gặp gỡ những vùng văn học của Nguyễn Trường, Nxb Thanh Niên, 2024

VU NHO

               Nhà văn Nguyễn Trường là người sáng tác. Tuy nhiên, do công việc, nhà văn còn làm “người điểm sách”, “bình sách” (chữ trong Lời giới thiệu của Nhà xuất bản). Tác giả khiêm tốn gọi những bài viết của mình là “Cảm nhận văn học” chứ không ghi là tiểu luận, phê bình như những người làm chuyên việc phê bình. Song đọc 41 bài viết được tập hợp trong cuốn sách này gồm trả lời phỏng vấn,  nhận xét đánh giá tập thơ, tập truyện,  tập tiểu thuyết, tuyển tập thơ, kỉ niệm với nhà văn đàn anh,… hoàn toàn có thể coi đây là một tập phê bình, tiểu luận của một cây bút phê bình không chuyên nhưng rất có nghề vì  người viết giàu kinh nghiệm sáng tác, kinh nghiệm đọc , và luôn học hỏi, nghiền ngẫm.

        Hầu hết các bài viết đều đã được công bố trên các tờ báo viết, báo mạng có uy tín văn chương. Chỉ có 6 bài, không in nguồn công bố, có lẽ do tác giả chưa gửi đăng. Đó là  Cần một hội nghị Diên Hồng cho giáo dục, Nét vẽ tươi tắn bằng thơ,  Một giọng văn độc đáo,  Giải mã thơ Nguyễn Văn Hiếu “Chấm phá” – Cảm nhận từ tâm hồn thơ, Tiếng thở dài của một kiếp người. Tuy nhiên, các bài này đều chất lượng và thống nhất với cách cảm nhận của tác giả.

        Chúng tôi cho rằng bài trả lời phỏng vấn do nhà thơ Vũ Thanh Hoa thực hiện “Phê bình văn học cần những gì” đã cho thấy người sáng tác, nhà văn Nguyễn Trường đã hiểu rất rõ bản chất của công việc phê bình. Vì hiểu rõ như thế, nên các bài viết của Nguyễn Trường về nhiều vấn đề, nhiều tác phẩm của đồng nghiệp vừa chi tiết, vừa khái quát, vừa sinh động, dễ hiểu, dễ tiếp nhận, vừa làm nổi bật đối tượng mà người viết đề cập. Khi trả lời phóng vấn của phóng viên báo Văn nghệ, Nguyễn Trường đã khẳng định: “Nhà văn tồn tại nhờ tác phẩm, do đó phải học hỏi, tích lũy vốn sống, vốn kinh nghiệm, khổ công sáng tác mới có tác phẩm có giá trị” (tr. 18). Điều này cũng rất đúng với việc viết phê bình văn học của tác giả. Nhà văn do đọc nhiều, tích lũy kiến thức lí luận văn học, nghiền ngẫm những gì đã tiếp nhận một cách kĩ lưỡng nên có thể bàn về nhiều vấn đề của văn chương. Trường ca cần những gì? Quan hệ của người viết và người đọc, Sức mạnh của nghệ thuật,  Nguyên mẫu và nhân vật, Triết luận từ những ẩn dụ, Truyền thống và cách tân, Sự thật và hư cấu, Tình huống trong truyện ngắn, Giọng điệu trong tác phẩm, Sự hồn nhiên trong thơ,…Bài viết nào không ít thì nhiều cũng có những phát hiện mới mẻ, thú vị, giúp người đọc hiểu sâu hơn về tác phẩm, tác giả, hoặc vấn đề được xem xét.

        Nhà văn viết phê bình đã thẳng thắn chỉ ra việc tác giả của bộ Kim Bình Mai đã sao chép 3 hồi, gần 100 trang của bộ Thủy Hử (Tứ Đại kì thư cũng giống nhau). Những bài viết về các nhà văn như Trúc Phương, Đỗ Viết Nghiệm, Nguyễn Vũ Tiềm, Nguyễn Khoa Đăng,  Triệu  Xuân,  Nguyễn Đắc Xuân, đều công phu, chi tiết về tư liệu, cộng với quan hệ  thân thiết, quý trọng, đem đến những thông tin mới mẻ, hữu ích về đóng góp của mỗi nhà văn. Riêng với nhà văn Nguyễn Khải, một đàn anh, một bậc thầy mà Nguyễn Trường “học được ở ông những chỉ bảo vô cùng quý  báu về nghề viết văn”, tác giả đã dành cho ông bài “Lưu lại một chút tình”. Bài viết đã kể lại bài học về thâm nhập thực tế - “chịu khó tìm hiểu, chịu khó lắng nghe và ghi chép lại” và “phát hiện ra vấn đề từ gợi ý thực tế đời sống, đó chính là tư tưởng”. Nhờ đọc kĩ  8 tác phẩm tiểu thuyết của Nguyễn Khải để tái bản, Nguyễn Trường phát hiện “Văn ông ông thông minh bởi hay triết lí, triết lí từng câu, từng đoạn, từng chương khá sâu sắc. Văn Nguyễn Khải hay ở tầm tư tưởng”. Trong bài viết này cũng cho thấy tình cảm đẹp giữa hai người bạn viết vong niên “Mà hơn cả  bạn vong niên, ông là người anh lớn, người thầy đầu tiên”.

        Với tinh thần khiêm tốn, trước một tác phẩm đã từng được chọn đưa vào sách giáo khoa, Nguyễn Trường thẳng thắn chê những điều chưa thuyết phục. “Phần mở đầu của truyện kể về anh chàng trưởng phòng là thừa, phần kết thúc gần như lặp lại những gì đã kể ở giữa truyện”; “Ngoài ra còn một số tình tiết chưa thuyết phục”, “Tác giả không hiểu tâm lí vợ chồng, thường chồng đánh vợ xảy ra những lúc giận lắm, nóng lắm, bộc phát, bất ngờ, không ai đánh vợ chờ đến lúc lên bờ mới đánh” (Đọc lại “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu). Phải tự tin và bản lĩnh mới có thể chê một cách thuyết phục như thế!

        Bàn về tình huống trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, nhà phê bình Nguyễn Trường  chọn phân tích kĩ truyện “Sang sông”, “Tướng về hưu” và “Muối của rừng” rồi chỉ kể tên 5 truyện khác là “Tâm hồn mẹ”, “Chảy đi sông ơi”, “Con gái thủy thần, “Phẩm tiết”, “ Bài học nông thôn”… Có lẽ tác giả muốn dành cho bạn đọc tự chiêm nghiệm tình huống của các truyện đó, chứ không nói hết…

        Nguyễn Trường là người viết truyện ngắn và tiểu thuyết thành công, có thương hiệu. Đó là một điểm thuận lợi cho tác giả khi phê bình mảng văn xuôi. Các tập truyện ngắn, tiểu thuyết, các nhà văn viết văn xuôi được tác giả đề cập  khá chi tiết. Từ tiểu thuyết Lịch sử đến tiểu thuyết tư liệu, từ tiểu thuyết ngắn đến tiểu thuyết  trường thiên 8 tập gần 2000 trang khổ lớn,…Bài viết nào tác giả cũng đưa ra những nhận xét đánh giá tin cậy, thuyết phục người đọc. Về tiểu thuyết  “Cõi nhân gian” của Nguyễn Phúc Lộc Thành,  Nguyễn Trường đánh giá “vô cùng hấp dẫn”, “Cuốn hút người đọc say mê đến quên ăn quên ngủ.  Cứ thế kéo dài đến hết 8 tập”. (Có lẽ “quên ăn quên ngủ” là một cách nói ví von để gây ấn tượng, song tôi đã từng đọc và viết bài về tiểu thuyết này, tôi xác quyết rằng đó là một cuốn sách rất hấp dẫn và cuốn hút!). Cũng có ý kiến này khác  tiêu cực về tiểu thuyết  “Cõi nhân gian”, nhưng Nguyễn Trường khẳng định : “Kì lạ thay tác giả mô tả nó như nó vốn thế, không lên gân, không bới móc, không hằn học, tất cả cũng vì cái tâm trong sáng, muốn xã hội ta thay đổi để đất nước tốt lên, tươi sáng lên của một người nặng lòng vì quê hương đất nước. Đó cũng là cái tài nâng lên tầm nghệ thuật của tác giả “Cõi nhân gian”.

Không thấy thống kê tập thơ nào của Nguyễn Trường đã in. Nhưng tác giả viết khá nhiều về các tập thơ. Các bài đó chứng tỏ tác giả cũng rất am hiểu về nghệ thuật thơ ca, có con mắt xanh khi đánh giá. Viết phê bình tập thơ, cái khó nhất là chỉ ra nét khác biệt về giọng điệu, thi tứ, thi ảnh,… và phải chỉ ra được những câu thơ hay, những câu thơ ấn tượng. Chắc chắn việc nghiền ngẫm các tác phẩm lí luận về thơ của nhà thơ tài hoa Nguyễn Vũ Tiềm : Đi tìm mật mã thơ,  Tiếp cận mật mã thơ, đã cho Nguyễn Trường tự tin khi đánh giá các tập thơ. Người viết chỉ ra giọng điệu mới mẻ, cách diễn đạt khác lạ, nhất là các câu thơ hay khá thuyết phục.

        Tuy vậy, hình như trong sự cảm nhận, có đôi khi Nguyễn Trường “thái quá” một cách hồn nhiên, khiến người đọc phân vân.  Đó là khi viết về Nguyên Hùng, Nguyễn Trường phóng bút khen “một rừng câu thơ hay”, (Cũng có thể tác giả dựa vào triết lý của chữ Hán, hai chữ “mộc”  thành chữ “lâm”, chỉ hai cây thành rừng, rừng câu thơ hay có khi chỉ là hai câu thơ hay?).Tuy vây, những câu thơ đãn ra lại chưa thật thuyết phục (tr. 123). Thơ Trần Mạnh Hảo nhiều bài hay và ấn tượng, nhưng đánh giá :

 “Tập thơ gần 600 bài, từ thơ tứ tuyệt đến trường ca, bài nào cũng tuyệt đỉnh” ( tr. 219) thì thật là dễ dãi cũng “tuyệt đỉnh” luôn. Một ví dụ khác về thơ của Nguyễn Thị Hồng.  Người viết có ấn tượng mạnh như lời thuật  “không bỏ sách xuống được, bởi lòng dạt dào cảm xúc”. Nhưng có lẽ vì “quá cảm xúc” nên khi đánh giá bài thơ “Lá cỏ” người viết đã hào phóng khen tặng “Ôi tận cùng tinh tế!”. Rồi bài thơ “Lời tượng nhà mồ” mà  được vinh danh “Một trong những bài thơ hiếm hoi hay nhất về Tây Nguyên”.  ( trang 286). Đã hiếm hoi (không nhiều, rất ít), lại còn hay nhất (đỉnh của chóp)!  Khó mà đồng ý với người đánh giá!

        Trong bài trả lời phỏng vấn do Thu Lam thực hiện, nhà văn Nguyễn Trường bộc bạch: “Chính quá trình đi lên, học hỏi, tích lũy kiến thức, đã cho tôi bản lĩnh, viết kĩ càng hơn, sâu sắc hơn hồi tôi còn trẻ”. (trang 68). Đó là nói về công việc sáng tác nói chung. Riêng về lĩnh vực phê bình, do chịu khó đọc, chịu khó học, chịu khó tích lũy, chịu khó viết, nên ngòi bút phê bình của Nguyễn Trường ngày càng chín chắn, chững chạc. Bên cạnh nhà văn Nguyễn Trường giàu thành tựu, chúng ta có thêm một Nguyễn Trường phê bình văn học. Thật đáng quý vì người viết phê bình luôn là số ít trong đội ngũ điệp trùng của các nhà văn!

                                              Thanh phố Thủ Đức, 31/12/2024.