TÌM MỘ NỮ SĨ HỒ XUÂN HƯƠNG

BÀI 2.

Tìm ra người đưa hài cốt Hồ Xuân Hương về Tam Kỳ và vì sao mộ 1850 lại mang họ Huỳnh.

                                             *Nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng

                                                 (Tiếp theo và hết)

Chánh đội trưởng Đội số 6 thuộc Vệ và Doanh của Kinh kỳ Thủy sư- Trần Sài người đưa mộ Hồ Xuân Hương về Tam Kỳ năm 1843.

     Giải mã bí ẩn ai đã đưa hài cốt nữ sĩ Hồ Xuân Hương về Tam Kỳ năm nào?   Tôi đã đọc sách Đại Nam thực lục (sách sử nhà Nguyễn) để tìm ra khoảng thời gian và sự kiện lịch sử, xuất hiện cùng bài thơ bài thơ “Long Biên trúc chi từ” của nhà thơ Tùng Thiện Vương, con trai thứ 10 của Vua Minh Mạng.

  Theo đó, sách Đại Nam thực lục tập 6 (trang 287 do Nhà xuát bản Giáo dục ấn hành năm 2007) chép: “Các hoàng tử, hoàng thân và các địa thần văn võ cho chí bọn thân biền  đi theo xa giá đều phải hộ vệ xe kiệu… vua Thiệu Trị ra kinh thành Thăng Long tiếp xứ nhà Thanh”. Trong số các hoàng thân đi theo xa giá đức vua Thiệu Trị có hoàng thân Tùng Thiện Vương. Khi ra kinh thành Thăng Long, Tùng Thiện Vương được chỉ dẫn đến viếng mộ Hồ Xuân Hương ở nghĩa địa phủ Tây Hồ và để lại bài thơ “Long Biên trúc chi từ”, ghi lại dấu ấn mộ nữ sĩ năm 1842 vào mùa sen tàn ở nghĩa địa ven hồ Tây.

 Như vậy mộ Hồ Xuân Hương lần đầu được ghi chép bởi Tùng Thiện Vương.

Vậy sau năm 1842, mộ nữ sĩ còn chìm trong sóng nước hồ Tây hay di chuyển thì ai là người đã di chuyển và di chuyển về đâu thời gian nào?

Theo câu ca xưa nói về thân phận người phụ nữ “ Sống quê cha, ma quê chồng”. tôi đã tìm được quê ông Trần Phúc Hiển chồng nữ sĩ  ở Tam Kỳ, huyện Hà Đông, tỉnh Quảng Nam xưa. Việc di chuyển mộ nữ sĩ chỉ có thể do con cháu họ hàng  ông Phúc Hiển ở Tam kỳ  thực hiện sau năm 1842.

   Sách Đại Nam thực lục nhà Nguyễn, chỉ ghi những sự kiện lịch sử có liên quan đến công việc của nhà Vua, do đó sẽ không tìm ra những dữ liệu chính sử chép có liên quan đến việc ai là người đưa hài cốt Hồ Xuân Hương vợ tủ tù Trần Phúc Hiển về quê chồng. Thế nhưng những dữ liệu đơn lẻ chép trong chính sử cùng với tư liệu trong xã hội đương đại, tôi ghép hoàn chỉnh bức hình về việc di chuyển hài cốt nữ sĩ vào năm 1843.

  Sách Đại Nam thực lục tập 6 chép, đoàn xa giá Vua Thiệu Trị ra kinh thành Thăng Long đi bằng 2 phương tiện, đường thủy và đường bộ. Như vậy ngoài các đội kỵ binh, vệ binh còn có các đội thủy binh thuộc Thủy sư Kinh kỳ.

Thời điểm năm 1841, trong đội Thủy binh của triều đình, có người tên Sài họ Trần (quê ở thôn Phú Quý Thượng, tổng An Hòa, huyện Hà Đông, phủ Thăng Bình) là vùng quê con cháu họ Trần làng Tam Kỳ sinh sống. Có thể ông Trần Sài chính là con cháu họ Trần có họ hàng với quan Tham Hiệp Trần Phúc Hiển?

   Ông Trần Sài được Đề đốc Thủy sư kinh kỳ cấp bằng thăng cấp vào ngày 15 tháng Giêng năm Minh Mạng thứ 22 (năm 1841), được thăng lên làm Ngoại úy Đội trưởng Đội 1, vệ 2, Hữu doanh Kinh kỳ Thủy sư và chắc chắn có tham ra xa giá Vua Thiệu Trị ra Kinh thành Thăng Long năm 1842. Khi ở Kinh thành Thăng Long, vua Thiệu Trị đã đi thuyền du ngắm cảnh hồ Tây, ghé thăm chùa Trấn  Vũ và phủ Tây Hồ. Trong chuyến du ngoạn này chắc chắn có ông Trần Sài - Ngoại úy Đội trưởng Đội 1, vệ 2 Kinh kỳ Thủy sư cùng xa giá đức Vua và các hoàng thân quốc thích.

Một giả thiết được đặt ra, nếu ông Trần Sài cùng đi với Tùng Thiện Vương đến viếng mộ nữ sĩ, thì ông sẽ biết phần mộ của Hồ Xuân Hương- vợ thiếp ông Trần Phúc Hiển. Cũng trong thời gian Vua Thiệu Trị ra Bắc năm 1842, sách Đại Nam thực lục (trang 369, 394 ,406 và 413 tập 6) chép: “Vua đã thưởng cho các tỉnh Quảng Bình, Nghệ An, Thanh Hóa đã chế tạo thuyền ngự”, “ Sai khởi công đóng 5 chiếc thuyền đi biển ( Nghệ An 2, Thanh Hóa 1, Quảng bình 2); “ Sai đóng thêm 5 chiếc thuyền Lê Bồng cấp cho các hoàng tử, hoàng đệ đi theo hầu” và “Đóng bổ sung 13 chiếc thuyền hải vận. Ra lệnh cho trong kinh và các tỉnh Thanh Hóa, Quảng Bình, Quảng Nam, Bình Định, Khánh Hòa và Phú Yên phải đóng thêm Hải thuyền”. 

Vì có công trong đợt xa giá Vua Thiệu Trị ra Kinh thành Thăng Long nên ngày 22 tháng 7 năm 1843, ông Trần Sài được thăng lên chức Chánh đội trưởng giao chỉ huy Đội 6, vệ 2  lực lượng Thủy sư Kinh kỳ.

Với cương vị Chánh đội trưởng, lại là người đã ra Kinh thành Thăng Long năm 1842, nên ông Trần Sài được tín nhiệm ra Bắc, đưa các hải thuyền về Kinh đô Phú Xuân, khoảng từ tháng 8 đến tháng 10 năm 1843. Sau chuyến đi này, ngày 13 tháng 11 cùng năm 1843, ông được Đô thống Thủy sư cấp văn bằng thăng chức từ Suất đội lên làm Thí sai Chánh đội trưởng Đội 6, vệ 2 Thủy sư Kinh kỳ.

 Như vậy giả thiết từ tháng 8-10/1843 là thời gian ông Trần Sài đã thực hiện di chuyển mộ Hồ Xuân Hương về quê chồng, theo di nguyện của gia tộc. Hài cốt của nữ sĩ được bí mật đưa xuống hải thuyền, theo lịch trình về doanh thủy quân đóng ở cửa biển Thuận An.Từ đây hài cốt nữ sĩ được bí mật chuyển xuống thuyền dân theo sông Tam Kỳ về chôn cất tại mảnh vườn của gia đình ông Trần Phúc Hiển, giáp xã Bình An -Thạch Câu, (nay thuộc vườn của ông Nguyễn Thu đường Nguyễn Xuân Vân, khu phố 8 phường An Sơn) chôn giữ, đến năm 1850 thì xây dựng lăng mộ.

Ông Trần Hòa Phủ  là người xây dựng lăng mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân.

 Khi nghiên cứu về minh bia, mộ 1856 Phan thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân, đều ghi  “河 東 叄 岐 士 陳 咊 甫 廑 撰”phiên âm: “Hà Đông Tam Kỳ sĩ Trần Hòa Phủ cẩn soạn”, dịch nghĩa: “Kẻ có học ở xã Tam Kỳ, huyện Hà Đông là ông họ Trần biệt hiệu Hòa Phủ kính cẩn soạn bài minh này”.

Thông tin này khẳng định nho sĩ Trần Hòa phủ là người đủ độ tin cậy, để ông Trần Sài giao xây dựng lăng mộ cho người đã khuất và bí mật hành trình người di chuyển hài cốt Hồ Xuân Hương . Ông Trần Hòa Phủ chính là công trình sư xây dựng các ngôi mộ Giày1819, mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân và quan hệ giữa ông Trần Sài, ông Trần Hòa Phủ và ông Trần Phúc Hiển có thể cùng gia tộc?

 Trên các lăng mộ, xây dựng các nhau 31 đến 37 năm, Trần Hòa Phủ đã chủ ý để

lại các ký hiệu kiến trúc, nội dung bia mộ minh bia, từ mộ Giày (mộ người chồng)

đến lăng mộ 1850 Phan Thị (vợ cả) và lăng mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân (vợ

thiếp), như những ký hiệu để lại cho hậu duệ đời sau kết nối thông tin, mối quan

hệ giữa 3 ngôi mộ cổ này, là mộ vợ chồng.

Vì sao dấu tích phần mộ nghi của nữ sĩ Hồ Xuân Hương lại có tên chữ là Huỳnh Hoàn Nhân?

Việc mộ Giày Thầy Lánh nghi là mộ tử tù Trần Phúc Hiển phải thay tên đổi họ,

mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) chỉ ghi họ,  thì mộ 1850 nghi là mộ người vợ thiếp Hồ Xuân Hương cũng phải thay tên đổi họ là tất yếu, nhưng vì sao lại là họ Huỳnh mà không là các họ khác?

Gần đây nhất, tháng 4 năm 2025, chúng tôi đã trò chuyện cùng cụ Nguyễn Thị Hạnh (80 tuổi), nhà ở gần khu vườn có 2 ngôi mộ cổ. Cụ Hạnh kể:“Mảnh vườn có 2 ngôi mộ cổ từ thời ông nội tôi là cụ Nguyễn Mại. Cụ Mại qua đời để lại vườn cho bố tôi là Nguyễn Đại. Bố tôi cho ông Nguyễn Thu (con trai nuôi) một nửa vườn có 2 ngôi mộ cổ ở phía ngoài, còn nửa vườn phía trong cho tôi. Đến tôi đã qua 6 đời. Đây là đất hương hỏa thừa tự của cụ cố ông nội của tôi, là người đàn bà họ Huỳnh, khi lấy chồng được bên ngoại cho mảnh đất này”.

Từ đây có thể hiểu rõ ngôi mộ 1856 Phan Thị và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân được chôn cất trên phần đất của tổ tiên người đàn bà họ Huỳnh để lại. Theo tập quán ở địa phương, ngày xưa thường chôn cất người thân của gia đình trong vườn. Chiếu theo phong tục này thì cụ cố họ Huỳnh có thể là mẹ chồng của 2 người nằm dưới ngôi mộ 1856 Phan Thị và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân. Phải chăng cụ cố họ Huỳnh chính là vợ của tướng Trần Phúc Nhàn, là mẹ  ông Trần Phúc Hiển?

Vậy tại sao tử tù Trần Phúc Hiển lại không được chôn ở vườn nhà mình? Thời ấy, ở địa phương này, ai cũng biết mảnh vườn của gia đình ông Trần Phúc Hiển  và ông Hiển là tội phạm triều đình. Vì lý do  này, gia tộc họ Trần đã không chôn ông Hiển trong vườn nhà của ông sợ bị lộ đây là mộ tử tù không giữa được an yên cho người nằm dưới mộ, cũng như gia tộc khi thăm viếng mộ này. Do đó, mộ mộ Giày –Nguyễn Đức Lánh là mộ ông Trần Phúc Hiển đã thay tên đổi họ được chôn ở phía trước lăng mộ Tiền hiền mở đất họ Trần ở Tam Kỳ, để khẳng định và để lại dấu tích cho hậu thế, đây chính là mộ của con cháu họ Trần

Trở lại với những người thừa kế mảnh vườn này mang họ Nguyễn, có thể họ là hậu duệ chi trưởng họ Trần (gia tộc anh trai ông Trần Phúc Hiển đã chuyển sang họ Nguyễn trong vụ án ông Trần Phúc Hiển), đã xóa đi dấu tích đây là đất vườn của gia đình ông Hiển.

 Còn 3 chữ Huỳnh Hoàn Nhân, nếu dịch nghĩa tiếng Hán chữ “hoàn” là động từ “hoàn lại, trả lại” , chữ “nhân” là người, chữ “Huỳnh” là họ, thì thì Huỳnh Hoàn Nhân nghĩa là “Người này trả lại cho họ Huỳnh”. Nếu người đàn bà họ Huỳnh là mẹ chồng, thì người nằm dưới mộ 1850 là con dâu của người đàn bà họ Huỳnh. Nếu dịch chữ : “Hoàn” là tính từ,  thì “Hoàn Nhân” là người hoàn hảo, dịch Huỳnh Hoàn Nhân là người hoàn hảo họ Huỳnh. Như vậy người nằm dưới mộ 1850 chính là nữ sĩ Hồ Xuân Hương người con dâu tài danh hoàn hảo của người đàn bà họ Huỳnh. Đến đây là bí ẩn mộ 1850 tự viết Huỳnh Hoàn Nhân, đã được giải mã là mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương, mang dấu tích họ Huỳnh- họ của người mẹ

ông Trần Phúc Hiển.