GỬI ÔNG TÚ XƯƠNG VỚI LỜI BÌNH

GỬI ÔNG TÚ XƯƠNG*
Vũ Quần Phương

Ông Trần
ông nhìn trên Thành Nam
trăng soi vằng vặc
dưới vầng trăng ngựa xe loạn lạc
bụi bay...bụi bay...bụi bay...
nâu sồng rách bạc
vai áo đẫm mồ hôi
chân trần bỏng rát
câu thơ ông dẫm đất
bám đỏ bụi phù sa
Bụi không bay đến vầng trăng
vầng trăng thanh khiết
Dưới vầng trăng
tôi viết,
ánh trăng lờ mờ
dòng chữ tôi cao thấp
những nhà dân lô xô
Thành Nam đông chật
Ông nhìn vầng trăng
khóc
trong những câu thơ cười
vầng trăng xa vời
tôi không cười
không khóc
Thành Nam không loạn lạc
vẫn thấy bóng ông
trang giấy đầy bụi bay
gò lưng
ngồi viết
Có ai vừa đi dưới sông lên
tiếng gọi đò trên con sông đã lấp
Kìa mắt ông thao thức

trên Thành Nam
vầng trăng đẫm ướt
Nam Định 20/7/1989.
Gửi ông Tú Xương*-Thơ Vũ Quần Phương, trong tập “ Vết thời
gian”NXB Văn học tháng 12/1996.

LỜI BÌNH của Trần Trung

Vũ Quần Phương khơi nguồn cảm xúc, khi gọi ông Tú họ Trần-Thuộc Tộc
nhà Trần, trên đất Tức Mạc xưa và kết đọng nơi Thành Nam- “Thổ ngơi của
vùng Sơn Nam Hạ” ( chữ dùng của Nguyễn Tuân). Gọi là “Gửi ông Tú
Xương”-Tên bài thơ, mà nhà thơ họ Vũ đã nhìn và cảm nhận ra vị trí của
“điểm nhìn” có trên, có dưới với cả sự thanh cao cùng vẩn đục, một thời:
“Ông Trần/ ông nhìn trên Thành Nam/trăng soi vằng vặc/dưới vầng trăng
ngựa xe loạn lac”.
Trên cái nền thực được gợi mở, câu chữ của Vũ Quần Phương như chợt
quẫy lên khi hoài niệm giữa thời Tú Xương, thời buổi “khăn xếp áo the”,
“mua quan bán tước” chưa hẳn đã tàn cục-Thời phong kiến... Mà, chỉ thấy
náo loạn, nhăng nhố, lúc Phú-Lang-Sa (bọn xâm lược Thực dân) mới sang
Ta. Cái hay và riêng của Vũ Quần Phương, là ở chỗ, nhà thơ không mượn
thơ của cụ Tú Thành Nam để “vẽ” nên hiện trạng Thành Nam thời Tú
Xương (điều này có không ít trong thơ Tú Xương!). Nhà thơ vừa khái quát,
lại vừa cụ thể hiện thực cả một thời Tú Xương với bộ mặt xã hội và con
người, từ đó nhận diện ra những câu thơ “dẫm đất”, hòa trong nỗi vất vả, cơ
cực “rách bạc” áo nâu sồng, cùng “chân trần bỏng rát” của những người dân
lao khổ Thành Nam-Quê hương nhà thơ:
“ Bụi bay...buị bay...bụi bay...
nâu sồng rách bạc
vai áo đẫm mồ hôi
chân trần bỏng rát”
Điệp tới ba lần những tiếng “bụi bay”, kèm theo những dấu chấm lửng(...),
nhà thơ như nhìn thấy tận mắt mà nghẹn ngào tận lòng bầu Khí-Quyển-
Thời-Cuộc đang ngầu lên trong vẩn đục của cả một thời khóc-cười: “phố
phường tiếp giáp với bờ sông/ Nhà kia lỗi phép con khinh bố/ Mụ nụ chanh
chua vợ chửi chồng” (Vị Hoàng hoài cổ-Tú Xương); Này đây là cảnh trường
thi lúc mạt vận “ Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ/ ậm ọe quan trường miệng thét loa”
(Vịnh khoa thi Hương-Tú Xương); lại đây nữa, khi đất trời đầy “bụi bay”
vẩn đục cùng cực, nhà thơ họ Trần từng thốt lên như tiếng khóc uất nghẹn :

“muốn mù giời chẳng cho mù nhỉ/ Giương mắt trông chi buổi bạc tình” (
Đau mắt nặng”-Tú Xương)...
Lời thơ tâm tình và sâu nặng cảm thương của Vũ Quần Phương trong “Gửi
ông Tú Xương” không hề dừng lại mà sa vào cái chất “hiện thực-trào
phúng” của Thi nhân Thành Nam mà thực sự tinh tế còn nhận ra cái chất Trữ
tình tràn đầy xúc cảm, giầu yêu thương nơi ông Tú-Cái “vỉa chìm” khuất ấy,
mấy ai đã nhận ra xưa nay:
“Bụi không bay đến vầng trăng
vầng trăng thanh khiết”
Lời thơ tâm tình của nhà thơ “Gửi ông Tú Xương” hay cũng chính là
những lời tự bạch để rồi “đọc vị” ra Cái-Tâm hồn cốt của nhà thơ đất Thành
Nam một thủơ ! Vũ Quần Phương đã tạo nên cách nhập nhòa giữa thời gian,
không gian và lòng người trong quá khứ cùng hiện tại, thực sự gây ấn tượng
và xúc động:
“Dưới vầng trăng
tôi viết,
ánh trăng lờ mờ
dòng chữ tôi cao thấp
những nhà dân lô xô
Thành Nam đông chật
....Ông nhìn vầng trăng
khóc
trong những câu thơ cười...”
***
Người dân Thành Nam thường tâm đắc và truyền tụng câu Phương ngôn :
“Đọc thơ Xương-Ăn chuối ngự”. Hai sản phẩm đặc trưng ấy là niềm tự hào
của người dân Nam Định. Có lẽ, với bài thơ “Gửi ông Tú Xương”-Nhà thơ
Vũ Quần Phương cũng vốn gốc gác là dân Nam Định, muốn gửi tâm tình
yêu thương và tự hào về ông Tú Thành Nam, quê hương mình, trong những
lời thơ khép lại với bao nhiêu nỗi niềm:
“Có ai vừa đi dưới sông lên
tiếng gọi đò trên con sông đã lấp
Kìa mắt ông thao thức
trên Thành Nam
vầng trăng đẫm ướt.”
HÀ NỘI,9/4/2019.