XU HƯỚNG MỚI TRONG SÁNG TÁC HAIKU THẾ GIỚI
Đinh Nhật Hạnh
Thành lập năm 2009, đến 2012 tại Đại hội Liên hoan Thơ Châu Á - Thái Bình Dương lần thứ I tại Hà Nội, CLB Haiku Hà Nội đã lọt vào mắt xanh của Chủ tịch Hiệp hội Haiku Thế Giới Ban’ya Natsuishi và trở thành thành viên thứ 40 của tổ chức quốc tế này. Kể từ đó, 20 hội viên Haiku Hà Nội đã có thơ đăng đều đặn trên Tạp chí World Haiku Review hàng năm .Các tuyển tập này được chọn công phu từ 48 quốc gia, gồm 30 ngôn ngữ của hơn 185 hội viên trên 5 châu lục,duoc chuyển ngữ sang tiếng Anh, tiếng Pháp kèm tiếng bản địa.
Cho đến nay, chúng tôi đã sưu tập được hơn 3000 khúc haiku từ nguồn phong phú ấy và dịch sang tiếng Việt. Sau đây là những cảm nhận tóm lược xu hướng sáng tác mới của thể thơ này từ 2010 đến 2016.
Ngay từ cuối thế kỷ XX, đã có thay đổi về định lệ rất cơ bản: quý ngữ (kigo) không còn là quy tắc ràng buộc trực tiếp mà thể hiện “ẩn”, gián tiếp bởi lẽ thời tiết bốn mùa trên các châu lục thuong khác nhau. Không chỉ “trăng” mới là mùa thu, “hoa” đâu chỉ là anh đào. Lại nữa, bớt quý ngữ trực tiếp lợi thêm một dòng quý giá, dành chỗ thể hiện được tâm tư ký thác dồn nén vào một không gian cực hẹp. Đa phần, thiên nhiên quyện hữu cơ vào hồn cốt bài thơ, không còn khách quan mà gắn bó với nhân sinh thường nhật
Cấu trúc 5/7/5 không còn là khuôn phép, kể cả tại những quốc gia có ngôn ngữ đa âm như Mỹ, Anh, Pháp, Úc… Ngay ở chính quốc Nhat ban cũng có nhiều thay đổi ngày càng phổ biến: Haiku tự do một dòng, Haiku không quý ngữ…
Tứ thơ giờ đây không chỉ khu trú vào hiện tiền, khoảnh khắc như ghi âm một tiếng chim ca, chụp một pô ảnh thoáng hiện mà thẳm sâu từ ký ức bất chợt về quá khứ ngày xưa hay vụt hiện viễn tượng của ngàn năm sau, như Shiki (1867-1902) đã viết:
Đêm không ngủ
miên man ta nghĩ
về ngàn năm sau
Nhà thơ Haiku đương đại thả sức tự do viết về bất cứ lĩnh vực nào mà mình cảm nhận, không áp đặt, phê phán, tuy bảng lảng mà không hời hợt, có sức gợi mênh mông, thường đặt vấn đề mà không trả lời, như đòi hỏi người đọc tự chiêm nghiệm.
Haiku đương đại ít bộc lộ thiên nhiên nguyên thủy bên ngoài thế tục mà thường là hòa quyện với thực tại sôi động, biến ảo – không phân biệt giữa khách và chủ thể.
Có lẽ cũng phải thôi, Haiku là thể thơ cô đọng, ngắn nhất, cũng như cac the loai văn chương khac phản ánh thực trạng mỗi thời đại. Ngay giọt sương, đẹp trong là thế, tuy vẫn lung linh quê nhà nhưng nay liệu còn trong, cũng như cơn mưa giờ cũng khác. Mẹ Thiên nhiên xưa kia hiền là vậy nay đang bị tàn phá kiệt quệ do chính lòng tham vô độ của con người – thủng tầng ozone,hiệu ung nha kinh lam tan bang dia cuc, hang chục ngàn đầu đạn hạt nhân đe dọa nổ tan quả đất từng ngày, từng giờ… nên cũng giữ dằn phản ứng và, tất nhiên Haiku không thể dửng dưng chỉ tụng ca thiên nhiên mà không bảo vệ dẫu chỉ bằng… Thơ.
A sunflower lowing its head like a remorse | Có bông hoa hướng dương cúi đầu như xám hối Chiaki Nagamine, (1954-) Nhật Bản) |
Following fellows the horse’s fetter-marks tearful eyes | Thất thểu theo bầy con ngựa bị ngàm ràn rụa nước mắt Yo Ecdenetogtokh, (1961-) Mông Cổ |
The sounds of water wandering searching for water | Tiếng nước lang thang tìm nước Hirokazu Aihara, (1970-) Nhật Bản |
Without words the moon and the fisherman plow the sea together | Không lời trăng và dân chài lưới cùng cày xới biển khơi Malvina Mileta, (1955-) Đan Mạch |
With a thin rope a kite connects a girl and the sky | Nhờ sợi dây mảnh con diều nối liền cô gái với bầu trời xanh Dimitrij Skrk (1951-) Slovenia |
Hazy moon a nightingale in the canyon competes with its echo | Trăng mờ họa mi trong hẻm núi hót thi với tiếng vọng chính mình Tomislav Maretic (1931-) Croatia |
Trái với Haiku cổ điển tránh không viết về bản ngã, chủ the- Haiku đương đại đã có đột phá ngoạn mục khi viết về mình, về những bức xúc, băn khoăn thế tục trước những biến động ghê gớm của lịch sử. Có tác giả dùng Haiku diễn tả cuộc đời riêng không lối thoát của mình (Steven Ross, Mỹ). Có niềm vui lứa đôi, có xẻ chia nỗi lòng với bạn đời đã khuất, mơ về “hội mùa rieng cho hai vợ chồng thưởng thức vị quả hồng vườn nhà chín đỏ ngọt lim”. Những vấn đề trước kia xa vời với Haiku như số phận một đất nước, một chính thể nay được thể hiện sắc nét. Thân phận cô đơn, khổ ải nghiệt ngã do đói nghèo, bệnh tat, hay do tuổi tác- cố nén lai để rồi tự nhủ lòng dành phần nước mắt với bạn tri âm, cho vơi đi những dòng lệ đời đau khổ…
Haiku đương đại có tính nhân bản ngày càng rõ nét và sâu đậm của muôn mặt đời thường tác động vào số phận con người vốn mỏng manh, lay lắt, càng vô định trong một thế giới hiện sinh chẳng biết có ngày mai.
I, a craving skeleton reach to my son with withered arms Cremate my body flush my ashes down the toilet How bluish the heavy rainfall of my retirement day | Tôi, một bộ xương đói khát chìa đôi tay gày guộc về phía con trai mình Hãy hỏa táng thân tôi rồi xả tro vào toilet Steven Ross (1050-) Mỹ Sao buồn thế nhỉ! mưa rơi tầm tã đúng ngày mình về hưu Masami Sanuka (1950-) Nhat Ban |
April 20th the birthday of Hitler and me | Ngày 20 tháng Tư sinh nhật Hitler và cũng của tôi nữa Shin’ichi Suzuki, (1957-) Nhật Bản |
May rain hesitate to fall onto him a fool? | Có thể mưa ngại ngần rơi xuống hắn kẻ dại khờ ngớ ngẩn giữa trần ai Yoshimoto Abe, (1963-) Nhật Bản |
Persimmons bear fruit a little harvest festival for my wife and me | Hồng vườn nhà ra quả một hội mùa nhỏ riêng vợ chồng tôi Tatsunori Koizumi, (1931-) Nhật Bản |
Nuit d’hiver le silence – plus chaud que tes bras | Đêm đông sự yên lặng ấm hơn vòng tay anh Zlatka Timoneva, (1949-) Bungary |
I can’t get over the fangs of love my hair white as frost | Tôi không thể vượt qua những day dứt của tình yêu đầu bạc như sương rồi Keusetsu Jakahashi, (1939-) Nhật Bản |
Đây là phần quan trọng, có tần số tuyển chọn cao về nội dung thực tế: mắt thấy tai nghe những thực trạng của thế giới đương đại, sát với băn khoăn bức xúc của thế gian trước thiên tai; địch họa do chính con người tự gây ra. Từ thảm họa Hiroshima đến Fukushima, từ cuộc cách mạng “Mùa xuân Ả-rập” đến nạn khủng bố tràn lan điên cuồng tàn bạo,xem mạng người như ngóe, không chốn nào yên. Có những tiếng chim keu nghe đỏ như màu máu, ngay cả vầng trăng cũng đỏ bầm trong giấc mơ của giới cần lao. Có những ngôi làng sau chiến tranh chẳng còn là làng nữa mà chỉ là nỗi buồn và tiếc nuối khôn nguôi. Quả đất ngỡ trở lại yên bình sau Thế chiến II thì lại tiếp tục phải quằn quại trước những mưu ma chước quỷ thâm hiểm hòng vẽ lại bản đồ thế giới ,áp đặt tôn giáo diễn biến từng giờ. Thời trước, cách nay hơn một thế kỷ, chưa có chiến tranh đại quy mô, đây đó thanh bình, thiên nhiên hòa đồng với nhân sinh, nhịp sống yên ổn êm thuận khác xa với hiện tiền sặc mùi xung đột của bạo lực, bá quyền, nơi con người bình thường không biết dẫu chỉ là ngày mai rất gần chứ chưa nói đến ngày mai xa xôi!
Tứ thơ lóe lên như tia chớp, được khắc họa bởi dăm từ sắc gọn, chạm đến tâm tư dồn nén khiến người đọc phải suy ngẫm làm sao đấy để chung tay bảo vệ một thế giới văn minh, bảo vệ Trái đất – ngôi nhà chung của tất cả chúng ta đang lâm nguy.
I want a song of anger fresh green leaves shining | Tôi muốn nghe một khúc ca cuồng nộ những chiếc lá xanh tươi lấp lánh Yo Tanaka, (1933-) Nhật Bản |
Bloody moon black and white dreams of the working class | Vầng trăng đỏ như máu đen trắng những giấc mơ của giai cấp cần lao Damir Damir, (1977-) Montenegro |
This satanic age even the mirroring shows a false image | Thời buổi quỷ quái này ngay cả chiếc gương cũng soi không thật mặt Ramakhrisna Perugu, (1960-) Ấn Độ |
“Arab Spring” – they say but there is still deadly cold in the heart of the people | “Mùa xuân Ả-rập” – họ hô vang nhưng chỉ thấy giá băng chết chóc trong tim dân thường Dimitar Anakiev (1960-) Slovenia |
En Démocratie tout autour du Président beaucoup de cadavres | Chế độ dân chủ xung quanh Tổng thống vô khối xác người Georges Frieden Kraft (1941-) Pháp |
One street owes itself to another street one tree owes another | Một con phố mang nợ một con phố khác cũng như thế, về cây James Shea (1976-) Mỹ |
Nếu như Haiku truyền thống không đề cập đến tình yêu mà còn cho đó là tối kỵ thì cũng đương nhiên bởi lẽ thể thơ này có cội nguồn từ các vị Thiền sư thoát tục, hơn nữa thuở ấy thơ tình đã chiếm vị trí độc tôn trong thể Tanka chan chứa trữ tình rồi.
Thơ tình trong Haiku đương đại lại phát triển khá mạnh, là trào lưu mới, cởi mở hơn ngay trong các haijin Nhật Bản, đặc biệt, Haiku phương Tây co mảng thơ thiên về tính dục (erotic hay sexy haiku) khá thịnh hành. Tần số tuyển chon tho tinh khá cao, chỉ xếp sau mảng thiên nhiên và thế sự, Haiku tình yêu ở đây có phong vị nhuần nhị, thủ thỉ, trong sáng và hồn nhiên – có khi tả về đôi bướm mùa yêu;một chàng mèo thiến vểnh râu ngủ khì suốt mùa động đực; hoặc một nụ hôn vội trên bến xe ban ngày ma ngỡ đang giữa đêm trăng sang; tình yêu e ấp những lần đầu hò hẹn chỉ dám lén nhìn nhau; có lúc lại kiêu sa về vẻ quyến rũ của minh đã thừa sức ngăn làn gió xuân hầm hập của chàng, mời cập bến tình kề cận tầm tay…
Ta như trẻ lại trở về một thời yêu, thấp thoáng những nét xuân tình chấm phá vì Thơ cũng như Tình không có tuổi…
The leaves sway calmly listening to the brave wind it says “I kissed you” | Êm đềm tán lá đung đưa nghe gió mạnh dạn nói “anh đã hôn em rồi” Zaid Alquraishy (1980-) Iraq |
Swift kiss at the bus stop day moon | Nụ hôn vội trên bến xe trăng ban ngày Ludmila Balabanova (1994-) Bungary |
Plage de nudistes ne peux pas trouver ma copine je la croyais bronzée | Bãi tắm truồng không sao tìm được bạn gái tôi màu da rám nắng Valentin Nicolitov (1945-) Rumani |
The neutered Tom sleeps soundly during the love season | Chú mèo thiến ngủ khì khì suốt mùa động đực Shuichi Watanabe, (1954-) Nhật Bản |
After the love making her mole in a different place | Sau trận mây mưa nốt ruồi nàng chuyển chỗ Petar Tchouhov,( 1961-0 Bungary |
Soft lips colliding beneath their closed eyelids the time is melting away | Đôi cặp môi mềm chập lại dưới hàng mi nhắm chặt thời gian đang tan, tan Anna Foldeaki Horvath, (1952-) Hungary |
Clear moon night espying the pure white on her nape | Đêm trăng sáng lén nhìn màu trắng muốt trên gáy nàng Yoshitama Abe, (1963-) Nhật Bản |
On the marble of a bare breast the petal of a kiss | Trên màu cẩm thạch của bộ ngực trần một cánh hoa hôn Raul Henao (1944-) Colombia |
On the bench only a couple of butterflies and their shadows at play | Trên chiếc ghế dài chỉ mình đôi bướm và bóng chập chờn chơi Vukelic Rozic (1958-) Croatia |
Fireflies in love fertilization of light | Đom đóm làm tình thụ thai ánh sáng Javier Tafur Gonzalez (1945-) Colombia |
Spring morning two sparrows on an antenne broadcasting love | Buổi sáng mùa xuân trên dàn ăng-ten có đôi se sẻ phát thanh chuyện tình Stepan Rozic (1946-) Croatia |
Her nude buttocks and the moon over the water float with me | Mỹ nhân với cặp mông trần và ánh trăng mặt nước bập bềnh cùng tôi Rob Flipse (1944-) Hà Lan |
Sérénité nocturne pierres et étoiles le même silence Sans permission le dessin du temps sur mon visage | Trong đêm tĩnh êm cả đá và sao đều cùng im lặng Không được phép tôi nét vẽ thời gian vẫn hằn trên mặt Zlatka Timenova (1949-) Bungary |
A small boat a sunbeam is its anchor | Một con thuyền nhỏ tia nắng là mỏ neo Ivanka Yankova (1936-) Bungary |
A fish caught in the net of dreams a fisherman wakes up To revive him rain splashing his face on the obituary | Con cá mắc luoi trong mơ thuc chàng ngư phủ day Để hoàn sinh kẻ chết mưa hắt lên khuôn mặt trên tờ cáo phó Malvina Mileta (1955-) Croatia |
After resisting the nightpeach swallow the knife | Sau khi chống cự quả đào nuốt chửng lưỡi dao Taketora Nakamura (1961-) Nhật Bản |
In the shadow of the house on a green lawn the snow is sweating | Dưới bóng ngôi nhà trên thảm cỏ xanh tuyết vã mồ hôi Stepan Rozic (1946-) Croatia |
A rain drop overturns the sky in the cup I’m drinking the Gods Summer evening the dog drinks from the plash all the stars | Một giọt mưa lật nhào bầu trời trong chén nươc ta uống các thần linh Đêm hè con chó uống nước trong vũng hết sach mọi vì sao Marius Chelaru ( 1961-) Rumani |
In the ear of an old man a cricket living no food | Trong tai người già có con dế sống không cần thức ăn Tousen (1948-) Nhật Bản |
Life / sphinx / moment
Đời / nhân sư / khoảnh khắc
Alexandre Egorov (1941-) Nga
Say something that makes me sweat
Hãy nói gì đó làm ta toát mồ hôi hộ nàot
Sharpening the nails of a man
Chuốt nhọn móng tay của một người đàn ông
Snow grows on a stump
Tuyết mọc dày trên một gốc cây trơ
The sun falls down the river burns
Mặt trời rơi dòng sông cháy
Yu Soneda (1941-) Nhật Bản
The thin ice
Lớp băng mỏng
Ousen Uchida ( 1937-) Nhật Bản
If u c me / u r me
Nếu em thấy anh / em là anh
Steven Ross (1950-) Mỹ
Foam flowers / the pull of sand under / my inner child
Hoa bọt biển / cát lôi từ phía dưới / đứa con trong tâm tôi
Beer on her breath / summer night with wet lips / vomiting on beach
Bia nồng hơi thở nàng / đêm hè cùng môi ướt / nôn thốc ra bãi sông
- MASAYUKI NAKAMURA (1948-) NHẬT BẢN
Sunk in a abyss / a dragon keeps / heaven’s memory
Lặn xuống vực sâu / con rồng vẫn giữ / ký ức thiên đình
- Pampas grass / day passes / as they sway
Cỏ trên thảo nguyên / ngày lại qua ngày / như thể lắc lư
- LARS GRANSTROM (1953-) THỤY ĐIỂN
Trafic lights / the moon shines /all night
Đèn đường / trăng sáng / suốt đêm
- ARIYO ASODA (1962-) NHẬT BẢN
From an old tree / the ears of a deer / appear
Từ cây cổ thụ / đôi tai hươu / thoáng hiện
- Summer morning / a crow walking / on the broad street
Buổi sáng mùa hạ / một con quạ / đi trên đại lộ
- LEONS BRIEDIS (1949-) LATVIA
Tha hand / is the tool / of the soul
Bàn tay / công cụ / của tâm hồn
- MORDECHAI GELDMANN (1946-) ISRAEL
Old age is freedom / the house key gets lost / you are dwelling in chaos
Tuổi già là tự do / chìa khóa nhà đâu mất / ta sống trong hỗn mang
- JUDIT VIHAR (1944-) HUNGARY
Time is running / hurry up with everything / the end is secret
Thời gian trôi nhanh / mau lên với mọi việc / tận cùng là bí mật
- SINJI NOYA (1961-) NHẬT BẢN
Sky / and a sleepy man / swelling
Bầu trời / và một gã đàn ông ngủ / đang dựng cột buồm
- RAM KUMAR PANDY (1946-) NÊ PAN
Eating together / vomoting together / the end of love
Cùng nhậu / cùng nôn / cuộc tình kết thúc
- GYORGY VERMES (1949-) HUNGARY
Life lasts / until the slip goes from your wrist / to your tiptoe
Cuộc sống tồn tại / cho đến khi chiếc xịp của em / tuột từ cổ tay xuống đầu ngón chân em
- DAVID RODRIGUES (1951-) BỒ ĐÀO NHA
Between the blouse and the skin / the moon and a hand / cùng đầy
Giữa lần áo mỏng và làn da em / cả vầng trăng và một bàn tay/cùng đầy
- JAVIER TAFUR GONZALEZ (1945-) CÔ LÔM BIA
Fireflies / in love / fertilization of light
Đom đóm / làm tình / thụ thai ánh sáng
- STEPAN ROZIC (1946-) CROATIA
Spring morning / two sparrows on an antenne / broadcasting love
Buổi sáng mùa xuân / trên dàn ăng ten / có đôi se sẻ phát thanh chuyện tình
- Soap bubbles / between a pair / of human
Bong bóng xà phòng / giữa / đôi trai gái
- KENTARO AWANO (1990-) NHẬT BẢN
Sleeping with a virgin / making the veneral disease / spread
Ngủ với gái trinh / lan truyền / bệnh kín
- ROB FLIPSE (1944-) HÀ LAN
Her nude buttocks / and the moon over the water / float with me
Mỹ nhân với cặp mông trần / và ánh trăng mặt nước / bập bềnh cùng tôi
TẠM KẾT LUAN
Qũy thơ tuyển hàng năm của WHA thật dồi dào, kể từ khi thành lập đến nay đã có 12 tập gồm khoảng 6000 bài haiku. CLB Haiku Hà Nội gia nhập sau, chỉ được thưởng thức 3000 khúc. Trên đây mới là những cảm nhận ban đầu của chúng tôi trước rừng hoa kỳ diệu, vừa quen vừa lạ từ 5 châu lục – cố sức hoàn thành để kip ra mắt bạn đọc tai tọa đàm Haiku Việt lần II.Do khuôn khổ hạn hẹp của Kỷ yếu,rất tiếc không trích dẫn phần
Thơ nhiều hơn; rất mong được thông cảm.Xin hẹn có dịp trình bày ở một phạm vi rộng hơn về chủ đề này cùng quá trình tiếp biến Haiku ở nước ta (có tổ chức) qua các tuyển tập Haiku Việt đã xuất bản của tập thể và cá nhân. Rất mừng khi sơ bộ đối chiếu đã hé lộ sự tương đồng của Haiku Mở Việt Nam với trào lưu Haiku thế giới đương đại – không hẹn mà gặp – đã tạo đà tự tin và vững vàng hơn trong bước đường mới đầy hứa hẹn.
Trân trọng.
Ngõ Bằng lăng làng Tám-
Hà Nội, 19/8/2016
ĐNH NHẬT HẠNH
