AI "SÁNG TÁC" HUYỀN THOẠI HỒ NÚI CỐC?

AI SÁNG TÁC “HUYỀN THOẠI” HỒ NÚI CỐC?

                                      Vũ Nho

NHÀ VĂN VŨ NHO

Không ít người khi nghe câu hỏi này sẽ nghi ngờ : Huyền thoại là huyền thoại lưu truyền trong dân gian chứ sao lại “sáng tác”? Người yêu âm nhạc thì sẽ quả quyết ngay: Nhạc sĩ Phó Đức Phương chứ còn ai! Ông có bài hát “ Huyền thoại hồ núi Cốc” với ca từ rất  tha thiết “ơi chàng trai ơi ngọn núi biếc! ơi cô gái, ơi dòng sông sâu. Mối tình thương đau hóa sông hóa núi. Dằng dặc một khúc ca giữa bao la mây trời…”. Nhưng câu hỏi đặt ra là ai “sáng tác” câu chuyện  chàng Cốc, nàng Công?  Sở dĩ gọi “sáng tác” mà không gọi là “sưu tầm” vì rằng câu chuyện đó không hề tồn tại trong  thực tế trước năm 1975. Bài hát của nhạc sĩ Phó Đức Phương xuất hiện sớm nhất chắc  là  sau khi đập sông Công được ngăn, tức là phải trong hoặc sau năm 1977. Nhà văn Vi Hồng ( Giải thưởng nhà nước về văn học nghệ thuật) lúc đó là Chủ nhiệm bộ môn văn học dân gian của khoa Ngữ văn, ĐHSP Việt Bắc ( nay là Đại học sư phạm trong Đại học Thái Nguyên) cùng sinh hoạt tổ chuyên môn với tôi. Hàng năm thầy đều hướng dẫn sinh viên đi điền dã, sưu tầm văn học dân gian ( thơ, truyện, tục ngữ, câu đố…). Chưa từng nghe thầy nói về câu chuyện núi Cốc, sông Công. Một lần chính tôi đã cùng thầy lên thăm Ban chỉ huy công trường hồ núi Cốc, ngủ lại. Rồi đi xem những nơi  bãi phẳng, chuẩn bị để khi ngăn đập, sẽ là đáy hồ, tiện cho việc đánh bắt cá. Khi về tôi viết bài bút kí  về cái hồ tương lai, đọc trên đài phát thanh Việt Bắc. Tôi có đưa thầy đọc góp ý. Tôi cũng không biết gì về câu chuyện tình của đôi trai gái có tên chàng Cốc, nàng Công.

Hồ núi Cốc là một hồ chứa nước ngọt không kết hợp thủy điện. Hồ cung cấp nước cho cả một vùng nông nghiệp rộng lớn của Thái Nguyên. Đồng thời có nuôi  một số loại cá. Hồ được xây dựng từ năm 1973 đến năm 1982 mới hoàn thành. Thầy trò khoa Ngữ văn và các khoa khác của trường ĐHSP  Việt Bắc đều có tham gia lao động gánh đất đắp đập,  làm kênh mương ở Lương Sơn năm 1977. Sau khi hồ thành hồ nuôi cá, tôi còn lên một lần nữa, cùng anh em bảo vệ ở đập canh  ba lớp lưới chắn cá,  đi thuyền vào  đảo trong hồ đào bắt con rúi về làm thịt, nấu cơm ăn (1979). Tôi  làm bài thơ  “ Người canh đập tràn” tặng các anh với câu kết: “ Các anh như nước hồ xanh/ Một lần gặp suốt đời mình chẳng quên”.

Vậy từ đâu  và khi nào mà có câu chuyện “huyền thoại” hồ núi Cốc?

Trong dịp đi công tác Hà Giang dự Hội thảo  “ Các nhà văn sông Chảy với công cuộc bảo tồn, khai thác và phát huy vốn văn hóa truyền thống”  tổ chức vào tháng 7/2016, tình cờ tôi gặp người “sáng tác” ra câu chuyện huyền thoại hồ núi Cốc. Đó chính là nhà văn Ngọc Bái. Ngọc Bái là nhà văn quân đội  hoạt động ở Việt Bắc. Anh đã từng cùng với Vũ Công Hoan, Nguyễn Hoàng Đạt, Dương Quang Tỏa, và tôi tham gia trại viết của Hội Văn Nghệ Việt Bắc. ( Sau anh giải ngũ về quê hương làm Giám đốc sở văn hóa Yên Bái, viết nhiều tiểu thuyết, thơ và được tặng Giải thưởng nhà nước về văn học Nghệ thuật). Ngọc Bái kể cho tôi nghe khi  làm khách du lịch hồ núi Cốc, anh được nghe các bạn thuyết minh về huyền thoại. Ngọc Bái liền hỏi các bạn có biết câu chuyện ấy có từ bao giờ không? Các bạn nói:  “Chúng cháu chỉ nghe nói lại”. Anh không hỏi gì thêm. Nhưng biết chắc là câu chuyện do anh “sáng tác” đã có cuộc sống riêng của nó. Người ta chỉ biết câu chuyện đó, không cần biết tác giả là ai và câu chuyện xuất hiện từ khi nào. Số là năm 1973 Ngọc Bái học quân chính ở Thịnh Đán, ngay bên Núi Cốc. Cuối năm 1974 anh cùng bộ đội E246 đi phát và đốt cây ven sông Công, để sau này nước dâng thành hồ, thả cá đánh lưới không bị mắc gốc cây. Thấy địa danh Sông Công chảy ngay bên Núi Cốc hay hay, Ngọc Bái đã viết  bài thơ, với ý tưởng Công Cốc "xưa" chả lấy được nhau, Công biến thành dòng nước, còn Cốc biến thành núi bên sông ngóng chờ  ( Như môtip bài “Tình ca Tây Bắc” -  em là dòng sông Mã, anh là núi Mường Hung). Còn trai gái ngày nay yêu nhau thành những người lao động làm nên công trình Hồ Núi Cốc. Viết xong bài thơ Ngọc Bái  đã đọc cho bộ đội đơn vị nghe. Bài thơ lúc đầu  được đặt tên "Huyền thoại sông Công". Ngọc Bái đem đến tạp chí Văn Nghệ  Việt Bắc đưa nhà thơ  Ma Trường Nguyên biên tập. Ông Lạc Dương lãnh đạo tạp chí nói  rằng thời nay "hiện thực" sao gọi "huyền thoại". Nên Ngọc Bái đổi là "Tiếng hát sông Công" cho khiêm tốn!

Tôi đã đề nghị Ngọc Bái gửi cho tôi bài thơ anh viết có “huyền thoại” chàng Cốc, nàng Công. Đó là một bài thơ dài in  trọn 3 trang trên tạp chí “ Văn Nghệ Việt Bắc” số 82 năm 1975. Bài thơ có nhan đề được sửa thành “ Tiếng hát sông Công”. Sau 8 câu lục bát mở đề là phần một có tên: Trang cổ tích : núi Cốc, sông Công. Ngọc Bái viết:

Đến đây nghe núi kể rằng

Xưa kia nơi ấy cửa rừng động tiên

Nàng tiên tên một loài chim

Chiều thường dạo bước ở bên sông này

Dòng sông in bóng làn mây

Nàng thường chải tóc đắm say hoa ngàn

Bên sông có một anh chàng

Ngày ngày đốn củi lam làm say mê

Gặp nàng chẳng dễ dứt về

Cất lên tiếng hát hát se lòng người

Tỏ lời lời buộc lấy lời

Trần tiên chẳng hẹn nên đôi nhân tình

Ác là trời chẳng phân minh

Đang tay ra lệnh cấm duyên phũ phàng

Sông Công từ ấy tên nàng

Thương nhau để lại một làn nước xanh

Chàng hóa núi Cốc hiền lành

Thương nhau đứng sững một mình chờ nhau

Phần thứ hai của bài thơ có nhan đề  : Ước mơ đáy biển. Phần thứ ba có nhan đề : Sông dâng khúc hát. Cuối bài thơ là dòng ghi ngày tháng: Sông Công- Núi Cốc 11-1974 – 1-1975. Như vậy là bài thơ dài của Ngọc Bái được viết trong 3 tháng. Và cái “huyền thoại” về mối tình của hai người được Ngọc Bái khai sinh trên tạp chí Văn Nghệ Việt Bắc như đã nói ở trên. Truyện cổ tích này được nhà văn sáng tác ra hoàn toàn dựa vào trí tưởng tượng chứ không phải nghe một cụ già nào kể lại, cũng không theo một nguồn sách vở nào.

Có thể khẳng định rằng chính nhà thơ Ngọc Bái là người sáng tác ra huyền thoại mối tình nàng Công, chàng Cốc. Huyền thoại này ra đời năm 1975. Tuy nhiên, chúng tôi cũng muốn các bạn đọc, ai có chứng cứ văn bản sớm hơn xin cung cấp để không quy công nhầm. Bởi vì Ngọc Bái với 25  tập tiểu thuyết, thơ, bút kí, trường ca,  tiểu luận, truyện ngắn, ca khúc đã in, được tặng Giải thưởng nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2012, không có thêm việc sáng tác ra huyền thoại cũng đủ  vinh dự trên văn đàn. Nhưng nếu có thì cũng là một niềm vui vì chúng ta được biết huyền thoại  chàng Cốc nàng Công  đã ra đời như thế đấy.

                                          Hà Nội, tháng 10/2016