GIẢI NOBEN VĂN HỌC 2018

 

 

 

Cây bút tiểu thuyết và tiểu luận Olga Tokarczuk thuộc số đại biểu của văn trẻ Ba Lan thập niên 1990, nhưng đã sớm đạt nhiều giải thưởng văn chương và được yêu thích từ cả hai phía: giới phê bình văn học và người đọc rộng rãi.

Nữ văn sĩ chào đời ngày 29-1-1962 tại Sulechów (một thị trấn thuộc huyện Zielonogórski, tỉnh Lubuskie ở miền tây Ba Lan) trоng một gia đình có bà nội người Ukraina, ông nội người Ba Lan. Sau khi tốt nghiệp khoa Tâm lý trường Đại học Tổng hợp Warsaw, bà đã có một thời gian trực tiếp làm bác sĩ tâm lý trị liệu tại Wałbrzych. Là người am hiểu triết học và thần học, bà tôn sùng Carl Jung (1875-1961, bác sĩ tâm thần - nhà tâm lý học Thụy Sĩ nổi tiếng vì sáng lập trường phái Tâm lý học mới - "Tâm lý học Phân tích" nhằm phân biệt với "Phân tâm học" của Sigmund Freud). Bà theo xu hướng chính trị cánh tả, là thành viên đảng Xanh, hiện sống và viết tại Wrocław, đồng thời làm trong Hội đồng biên tập tạp chí Phê bình chính trị. 

Olga Tokarczuk từng thử sức ở thể loại thơ từ thời thiếu nữ, đã ra được tập thơ Miasta w lustrach (1989, tạm dịch: Những thành phố trong gương) nhưng sau đó rút vào im lặng, cho đến năm 1993 mới trình làng tiểu thuyết Podróż ludzi Księgi (Đường đi của Người Sách) và nhận được phản hồi dễ chịu từ giới phê bình. Tác phẩm này như một truyện ngụ ngôn hiện đại kể về chuyến thám hiểm nhằm tìm Cuốn Sách Bí ẩn, kết quả tuy thất bại nhưng hai nhân vật chính được bù lại bằng một tình yêu vĩ đại. Diễn biến câu chuyện có từ thế kỷ XVII tại Pháp và Tây Ban Nha, sоng, điều quan trọng ở đây không phải cảnh sắc địa phương, mà là sự quyến rũ của Điều Bí Ẩn. Hai năm sau, trong tiểu thuyết Е.Е. (1995, là viết tắt danh tính của nữ nhân vật chính Erna Eltzner - mang trong người hai dòng máu Ba Lan và Đức có biệt tài thần giao cách cảm) tác giả đưa người đọc đến một thời gian và không gian gần gũi hơn: thế kỷ XX, tại Wrocław. Trong tác phẩm này người đọc cũng có thể thấy sự quyến rũ của những điều bí ẩn hằng tuột khỏi ý thức con người.

 

Năm 1996, không còn nghi ngờ gì nữa, nữ văn sĩ khẳng định vị thế trên văn đàn Ba Lan bằng cuốn tiểu thuyết thứ ba, đồ sộ và vang dội Prawiek i inne czasy (Prawiek và những thời khác). Prawiek là tên một xóm làng huyền thoại ở đâu đó tại trung tâm đất nước Ba Lan - một vũ trụ vi mô mẫu mực và lý tưởng, trong đó tập trung tất cả các vui buồn được biết đến của con người. Về tiểu thuyết này, nhà phê bình văn học Jerzy Sosnowski (đồng niên với nữ văn sĩ) đã nhận định: “Từ những mảnh vụn của thực tế lịch sử, Olga Tokarczuk đã tạo nên huyền thoại, nơi tất cả các sự kiện cả tồi tệ lẫn bi thương đều có cội rễ nguồn cơn của mình. Không gian được tổ chức giống như mandala - một hình vẽ trong tròn ngoài vuông biểu thị vũ trụ trong cái nhìn của một bậc giác ngộ – mà đó chính là biểu tượng hình học của sự hoàn thiện và đầy đặn”. Tác phẩm này được đánh giá là đỉnh cao văn chương huyền thoại trong văn xuôi mới nhất của văn học Ba Lan hiện nay.

 Cuốn tiểu thuyết tiếp theo Dom dzienny, dom nocny (1998, Ngôi nhà ban ngày, ngôi nhà ban đêm) lại được viết bằng một giọng văn khác, một định dạng khác. Định nghĩa «tiểu thuyết» áp dụng vào trường hợp này khá là mong manh, bởi trong văn bản tập hợp những phác thảo có cốt truyện khác nhau, những câu chuyện tương đối liên hoàn và những ghi chép mang tính tùy bút, tản văn. Ví dụ, câu chuyện về nữ thánh thời trung cổ Kummernis muốn thoát khỏi cuộc hôn nhân không mong muốn nên được Thượng đế giải cứu bằng cách cho mang một khuôn mặt nam giới. Xét về bản chất, Ngôi nhà ban ngày, ngôi nhà ban đêm là cuốn sách riêng tư hơn cả và cũng “cục bộ” hơn cả trong sáng tạo của tác giả. Ở đây nữ văn sĩ lắng tai nghe ngóng không gian xung quanh, hít thở bầu không khí nơi mình đang sống, cụ thể là ở Sudety – vùng Ba Lan giáp Czech. Ngôi nhà ban ngày, ngôi nhà ban đêm đã đượс vào chung kết giải thưởng văn học châu Âu IMPAC.

 Về thể loại ngắn, tuy năm 1997 đã trình làng Szafa (Cái tủ), một tập sách mỏng chỉ gồm 3 truyện, nhưng phải đến 2001 bạn đọc mới biết đến tài viết ngắn của Olga Tokarczuk nhờ cuốn Gra na wielu bębenkach (Chơi trên những cái trống khác nhau). Cuốn sách này tập hợp 3 chùm gồm 19 truyện ngắn riêng rẽ. Chùm thứ nhất có thể gọi là tự sự: nhà văn suy ngẫm về đặc thù của việc sáng tạo (không riêng trong lĩnh vực văn chương). Chùm thứ hai gồm bốn truyện ngắn dạng mô phỏng kinh Phúc âm, có điển tích tương tự nhân vật nữ thánh Kummernis từng được tác giả đề cập. Cốt truyện lấy cơ sở từ đời thực vẫn lưu truyền ở vùng tây nam Ba Lan, nay được nhà văn tiếp tục triển khai theo ý mình, phổ vào đó những sắc thái tài tình và làm sống lại lịch sử trần trụi. Cuối cùng, chùm thứ ba thiên về đề tài hiện thực, nói đúng hơn – những điểm nhấn trong thực tế diễn biến tâm lý của nhân vật. Tập tiếp theo Ostatnie historie (2004, Những truyện mới nhất) càng chứng tỏ tác giả yêu thích thể loại này hơn và dẫn tới cảm hứng sáng lập một festival quốc tế về truyện ngắn tại Ba Lan.

Olga Tokarczuk cũng gom các tiểu luận vào một cuốn sách riêng Lalka i perła (2000, Búp bê và châu báu), trоng đó đề xuất một cách đọc mới đối với tiểu thuyết được coi là kiệt tác nghệ thuật văn chương Ba Lan của văn hào Bolesław Prus (1847-1912).

Sau 2004 Olga Tokarczuk cho ra đời hai tác phẩm (Anna In w grobowcach świata (2006, Nữ thánh Anna In trong các lăng mộ thế giới) và Linh hoạt (Bieguni, 2007) đã được đề cử vào giải thưởng văn học Trung Âu ANGELUS. Khác nhiều so với các tác phẩm trước, Nữ thánh Anna In trong các lăng mộ thế giới vượt khỏi khuôn khổ dòng sáng tác dựa trên những truyện huyền thoại mà trên thế giới đã có những tên tuổi như Margaret Atwood (Canada) và Jacek Dukaj (Ba Lan)... Olga Tokarczuk chọn câu chuyện xuất xứ từ Sumer (nền văn minh cổ ở phía nam Lưỡng Hà, Iraq) về Inanna - nữ thần mùa màng và chiến tranh - tìm đến người em gái của mình – nữ thần sinh sôi và chết chóc – rồi đường đột quay về với thế giới của những người đang sống. Cuộc trở về đã khả thi nhờ có một bạn đường là nữ thần Ninshubur, nhưng nhất thiết phải tuân theo một điều kiện rất khắc nghiệt – phải mang theo về một người nào đó. Inanna chọn người ấy là chàng bạn trai của mình, nhưng oái oăm thay – chàng đã bị cô em chiếm giữ. Sоng, tác giả đã làm người đọc ngạc nhiên khi không hướng về thần thoại, mà mô tả sự tạo lập thế giới nơi thần thoại diễn ra trong những cảnh trí vị lai viễn tưởng. Các nhân vật sử dụng những bản đồ không gian ba chiều, vương quốc ngầm dưới đất thì không khác gì một thành phố viễn tưởng, còn Thần Cha, người được nữ thần Ninshubur cầu cứu thì như một nhà kỹ trị trong tập đoàn nào đó. “Đối với tôi, - Olga Tokarczuk tâm sự, - viết tiểu thuyết là cách chuyển hóa những câu chuyện cổ tích hồi nhỏ vào cuộc sống người lớn cho chính mình đọc”. Về Nữ thánh Anna In trong các lăng mộ thế giới nhà phê bình văn học Przemysław Czapliński đã khen: “Ở riêng cuốn sách này, Olga Tokarczuk có sáng tạo: thể loại, ngôn ngữ và cách kể chuyện hoàn toàn mới”.

 

Linh hoạt - nhan đề của tiểu thuyết này cũng chính là tên của một tín ngưỡng từ thời cổ xưa, trong đó các thành viên đều tin rằng nếu cứ ì một chỗ thì thể nào cũng bị cái ác tấn công, nếu di chuyển không ngừng, linh hồn ắt được cứu rỗi. Cuốn tiểu thuyết gồm nhiều khúc, những truyện ngắn, truyện vừa, tiểu luận, du ký... vừa riêng rẽ lại vừa liên kết một cách tài tình. Tác giả kể không chỉ về những chuyến chu du suốt từ thế kỷ XVII đến thời nay, mà còn về sự kỳ thú của thiên nhiên, đồng thời lại dùng kiến thức của một bác sĩ tâm lý trị liệu viết như một khảo cứu độc đáo về giải phẫu cơ thể, qua đó hiện rõ hành trình tâm lý của con người khi có động lực sáng láng, có khát vọng tự do. Ngòi bút tinh tế mô tả diễn biến nội tâm của từng nhân vật: một người đàn bà có đứa con nhỏ bị tật nguyền sau khi được nhà thờ rửa tội đã không trở về ngôi nhà mình ở; một nữ học giả Australia sau rất nhiều năm xa mới trở lại Ba Lan thăm người bạn cũ đang gần kề cái chết; một người mẹ mang theo con trai đi du lịch ở Croatia quyết định bỏ chồng... Trong tiểu thuyết này có cả cuộc thiên di trái tim của nhạc sĩ thiên tài Frédéric Chopin trở về đất mẹ. Đặc biệt quan trọng là câu chuyện cha con nhà giải phẫu Hà Lan Frederik Ruysch (1638-1731) và bộ sưu tập tiêu bản giải phẫu của ông về sau bị bán cho Nga hoàng. Đây là tiểu thuyết về người du mục hiện đại trong đó có tất cả chúng ta, về nỗi lo bị chôn chân tại chỗ, về những người đang nhằm đến một cái đích nào đó, và về cả những người coi cái đích là chính... cоn đường.

Кết cấu của Linh hoạt có sự đan cài các tuyến truyện với nhau như đã từng được tác giả áp dụng trong Ngôi nhà ban ngày, ngôi nhà ban đêm. Có thể thấy ở đây tác giả đã trở về với một thủ pháp đã được kiểm chứng thành công.

Sau Linh hoạt Olga Tokarczuk cho ra đời một tác phẩm có vẻ giải trí: tiểu thuyết hình sự, nhan đề lấy từ một câu thơ của nhà thơ lớn người Anh William Blake (1757-1827)  Prowadź swój pług przez kości umarłych (2009, Lái xe ngựa và mũi cày trên xương người đã khuất). Trong một xóm nhỏ ở làng Kłodzko có nhiều đàn ông bị chết, họ đều là những tay súng săn sát mồi. Một vụ thanh toán bởi băng đảng mafia chăng? Cũng rất có thể đây là sự trả thù của lũ thú hoang? Nữ nhân vật chính – trước đây làm nghề thiết kế cầu đường, nay dạy tiếng Anh trong trường làng và trông nom nhà nghỉ ven biển - rất quan tâm đến địa lý, thiên văn, lúc rảnh thường đọc thơ William Blake và rất coi trọng các loài chim thú. Bà có luận thuyết riêng của mình, rằng thế giới này là sự phản ánh những gì đã ghi sẵn trên các vì sao, vậy mà dân làng nào có để ý đến bà... Đây được coi như một truyện ly kỳ về đạo đức và môi trường, nội dung mô phạm và quan trọng nhưng được kể khá nhẹ nhàng, được đề cử vào giải “Nike”. «Đoàn kết với loài vật, loài yếu ớt nhất, chịu sự đối xử cực kỳ thô bạo dưới roi xích của quyền lực, – nhà văn tuyên bố, - đó là cách biểu thị phản kháng chế độ phụ quyền». Phê phán thế giới truyền thống (đầu têu là lý tưởng khá bảo thủ của nhà thờ) vốn có thói trọng nam khinh nữ, coi con người là chúa tể muôn loài, tác giả đứng hẳn về phía các loài vật anh em của loài người đang chịu nhiều đau khổ. Nữ văn sĩ tự coi đấy là cuốn sách đậm nhất chính trị, là đánh giá những gì diễn ra quanh ta, khiến người đọc phải chọn mình đứng về phía nào trong các sự kiện ấy. Căn cốt của tác phẩm Lái xe ngựa và mũi cày trên xương người đã khuất là thêm một lần luận bàn về chuyện đi, đến và tính thay đổi.

2012, Olga Tokarczuk ra thêm một tập truyện ngắn nữa Moment niedźwiedzia (Thời khắc của gấu) – về cơ thể, dục tính và sự chết, vai trò của giới tính và sức quyến rũ của căn phòng tối, đồng thời cũng đề cập những tấm bản đồ kinh hoàng, những phố phường, những dãy núi trong các chuyến đi của mình. Hình như trong chặng đường mới, bà đang quan tâm đến sự dị dạng của thế giới, trong đó con người giết mổ và ăn thịt, đối xử tàn tệ với loài vật, làm nô lệ của công việc, đối địch và xâm lược lẫn nhau.

«Đã mấy năm nay tôi theo đuổi ý tưởng viết cuốn tiểu thuyết trong đó thế giới sẽ khác đi, những nguyên tắc nhất định và hiển nhiên sẽ hết hiệu lực. Tôi tin rằng, sự công nhận điều gì đó là hiển nhiên không hề liên quan đến thực tế, đấy chẳng qua chỉ là vấn đề thỏa hiệp xã hội, là thói quen tư duy của chúng ta, cho nên nó nằm trong lĩnh vực tâm lý hơn là lĩnh vực vật lý”.  

Olga Tokarczuk từng gặp sự cố vì phát biểu thắc mắc về lịch sử Ba Lan và lòng dung thứ của dân tộc đa số đối với lối sống của các dân tộc thiểu số còn lại, về thiện cảm rõ rệt với hai dân tộc Do Thái và Ukraina. Cơn sóng gió đã qua, và đến nay, người Ba Lan tự hào vì bà là nhà văn đầu tiên của nước mình giành được giải Booker quốc tế 2018 về bản Anh ngữ Flights của Jennifer Croft từ tiểu thuyết Linh hoạt, với phần thưởng 50.000 bảng Anh (khoảng 1,5 tỷ đồng) chia đều cho tác giả và dịch giả. Trước đó bà từng nhận hai giải văn chương uy tín nhất Ba Lan “Nike”: 2008 về Linh hoạt, 2015 về Địa chí Jakubow (trong cả 5 lần vào chung khảo giải này đều được giải “Sách hay nhất” do độc giả bình chọn) và giải quốc tế dành cho các nhà văn Đông - Trung Âu “Vilenica” 2013. Viện Hàn lâm Hoàng gia Thụy Điển đã quyết định trao giải Nobel Văn học 2018 cho Olga Tokarczuk vì “lối viết giàu sức tưởng tượng, chứa đựng đam mê uyên bác, và đại diện cho một lối sống vượt trên mọi rào cản”.  

                                                              Đăng Bẩy dịch

Theo Culture (Ba Lan)