THỨC DẬY MỘT DÒNG SÔNG...

THỨC DẬY MỘT DÒNG SÔNG
TỪ KHÍA CẠNH BIỂU TƯỢNG THƠ

Phạm Quang Ái

Nối tiếp tập thơ Viết chờ sen lên (NXB Hội Nhà văn, 2019) với nhiều thành công
về nội dung và hình thức nghệ thuật đã được bạn đọc ghi nhận, Trần Nam Phong cho ra
đời tập thơ Thức dậy một dòng sông (NXB Hội Nhà văn, 2024) với lời giới thiệu trân
trọng của nhà thơ, nhà lý luận phê bình văn học Lê Thành Nghị. Trong lời giới thiệu
của mình, Lê Thành Nghị đã có sự phân tích, bình giá tổng quát về những tiến bộ, thành
công của Trần Nam Phong. Trong bài viết này, chúng tôi chỉ chú trọng đi sâu vào một
khía cạnh khá đặc sắc trong tập thơ này của anh: khía cạnh biểu tượng thơ.
Có thể nói, trong Thức dậy một dòng sông, Trần Nam Phong không chỉ sáng tạo
nên những câu thơ tràn đầy cảm xúc mà còn xây dựng một thế giới biểu tượng phong
phú và giàu sức gợi. Đặc biệt, các biểu tượng trung tâm như "sông," "làng quê" và "thời
gian" không chỉ đóng vai trò làm nền tảng tư tưởng mà còn là sợi dây liên kết những
mạch cảm xúc và triết lý trong tập thơ. Dưới góc nhìn ký hiệu học, các biểu tượng này
không chỉ tồn tại ở bề mặt ngôn từ mà còn đi sâu vào thế giới ý nghĩa, vừa cụ thể vừa
trừu tượng, vừa cá thể vừa phổ quát.
Trước hết, hình ảnh “sông” trong tập thơ là biểu của dòng chảy ký ức và suy cảm
của nhà thơ thực tiễn cuộc sống, thực tại lịch sử. Dòng sông hiện lên như một thực thể
sống động, không ngừng chảy, không ngừng vận động. Ở mức độ bề mặt, sông là hình
ảnh quen thuộc của mọi miền quê Việt Nam, nhưng càng đi sâu vào từng câu chữ,
người đọc nhận ra sông chính là dòng chảy của ký ức, của lịch sử và triết lý.
Bước vào thế giới tâm tưởng của Trần Nam Phong, chúng ta bắt gặp biểu tượng
dòng sông như là ký ức của tuổi thơ. Trong bài thơ "Thức dậy một dòng sông" con
kênh Nhà Lê không chỉ là biểu tượng địa lý mà còn là nơi ký ức ùa về:

Con kênh huyền thoại
Xanh màu gió
Chảy tràn xứ sở
Chảy vào tôi.

Dòng kênh như một nhịp cầu nối giữa quá khứ và hiện tại. Cách sử dụng các
động từ mạnh như "chảy tràn," "chảy vào" tạo cảm giác ký ức không phải là thứ tĩnh tại
mà luôn dạt dào, cuồn cuộn, xâm chiếm tâm hồn.
Không chỉ là biểu tượng của dòng ký ức, cảm nghĩ mà “sông” còn là triết lý nhân
sinh. Trong bài "Đi qua cơn mưa," dòng sông đã trở thành dòng đời đầy thử thách:

Nước nghẹn chân cầu
Ta dắt nhau qua nhịp đời sinh tử.

Dòng sông trở thành biểu tượng cho hành trình nhân sinh – nơi con người phải
bước qua các thử thách, đối diện với những khó khăn để tìm ra ý nghĩa sống. Ẩn sau
hình ảnh "nước nghẹn chân cầu" là những bế tắc, chướng ngại trong đời, nhưng câu thơ
lại hé lộ một niềm hy vọng khi con người "dắt nhau" vượt qua.
Sông như là sự hòa hợp giữa con người và đất nước, dân tộc. Trong bài thơ cùng
tên, dòng sông được gọi là "Dòng Sông Nước Việt," gắn liền với tầm vóc của cha ông:

Sức vóc cha ông
Hóa dòng sông khát vọng.

Sông ở đây không chỉ là thiên nhiên mà còn là biểu tượng của di sản văn hóa và
lịch sử, nơi hội tụ sức mạnh và khát vọng của cả dân tộc. Như vậy, biểu tượng sông
trong thơ Trần Nam Phong vừa cụ thể vừa sâu sắc, mang ý nghĩa đa chiều: là dòng chảy
ký ức, là hành trình nhân sinh và là mạch nguồn khát vọng.
Bên cạnh biểu tượng “sông” giàu ý nghĩa, tác giả xây dựng biểu tượng “làng
quê” để trỏ không gian văn hóa và tình cảm.
Làng quê trong Thức dậy một dòng sông không đơn thuần là một không gian địa
lý mà chính là biểu tượng của nguồn cội, nơi hội tụ tất cả những giá trị văn hóa, lịch sử
và ký ức sâu đậm. Hình ảnh làng quê hiện lên như một ký ức sống động với những chi
tiết rất cụ thể như trong bài "Làng tôi":
Làng tôi có lũy tre già

Cái năm giáp hạt nở hoa trắng trời.

Những chi tiết như "lũy tre già" và "năm giáp hạt" và thi ảnh “nở hoa trắng trời”
không chỉ miêu tả khung cảnh làng quê mà còn tái hiện cả một thời kỳ đầy khó khăn.
Qua những hình ảnh quen thuộc, tác giả đánh thức trong lòng người đọc ký ức về một
miền quê gần gũi nhưng cũng đầy ám ảnh bởi gian nan.
Làng quê là nơi gắn bó tình cảm, cảm xúc về làng quê không chỉ là nỗi nhớ mà
còn là tình yêu sâu sắc. Trong bài "Giấc mơ tuổi thơ," Trần Nam Phong viết:

Thị vàng thơm tận giấc mơ
Hội làng cô Tấm cài nơ hoa cà.

Những hình ảnh giản dị như "thị vàng," "cô Tấm," hay "hoa cà" tái hiện không
gian làng quê ăm ắp tình cảm. Câu thơ giống như một thước phim quay chậm, nơi mỗi
chi tiết đều được nhấn mạnh để khơi gợi ký ức cá nhân và cộng đồng.
Làng quê còn là không gian đối lập ngày xưa với hiện tại. Trong bài "Mẹ ngoại
ô," làng quê được miêu tả trong sự thay đổi của thời đại:
Đường về quê giờ bê tông ngộp thở
Vẫn thầm thương ruộng lúa, bờ khoai.

Lời thơ không giấu được nỗi tiếc nuối khi làng quê ngày nay bị xâm lấn bởi
những thay đổi công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Tuy nhiên, nỗi "thầm thương" với những
giá trị cũ lại là cách tác giả khẳng định giá trị bền vững của làng quê trong tâm hồn.

Như vậy, biểu tượng làng quê trong thơ Trần Nam Phong vừa là nơi lưu giữ ký
ức cá nhân vừa là không gian văn hóa lại vừa là lời nhắc nhở về sự cần thiết của việc
bảo tồn các giá trị truyền thống.
Cuối cùng là biểu tượng thời gian như là dòng chảy vô thường và sự tiếp nối.
Trong Thức dậy một dòng sông, thời gian không chỉ là khái niệm tuyến tính mà còn là
biểu tượng của sự chuyển hóa, vô thường và tiếp nối giữa các thế hệ.
Thời gian là dòng chảy vô thường:
Mặt trăng là mảnh vá của đêm
Trên tấm áo ái tình dang dở.
(Trăng)

Thời gian được ví như mặt trăng - tròn rồi khuyết, đầy rồi vơi – biểu thị sự biến
đổi không ngừng của cuộc sống. Hình ảnh "mảnh vá" vừa tạo cảm giác man mác, vừa
gợi lên ý thức về sự không hoàn hảo trong cuộc đời.
Thời gian như ký ức vĩnh cửu, bất biến:
Đi qua mòn mỏi tháng Mười
Vẫn nguyên vẹn cả đất trời trong con.
(Đi qua tháng Mười)

Thời gian ở đây không làm phai nhòa ký ức mà ngược lại, càng làm chúng sâu
sắc hơn. Điều này cho thấy quan niệm thời gian của tác giả không phải là sự mất mát,
mà là sự bồi đắp.
Thời gian như sự kết nối thế hệ:

Trăm năm hoa cỏ hồn nhiên
Nghìn năm mây trắng về miền hanh hao.

(Thưa cha)

Những khái niệm như "trăm năm," "nghìn năm" không chỉ là đơn vị đo lường mà
còn gợi ý về sự tiếp nối giữa các thế hệ, nơi giá trị truyền thống được truyền lại như
một dòng chảy không dứt.
Biểu tượng thời gian trong thơ Trần Nam Phong vì thế không chỉ gợi lên cảm
giác hoài niệm mà còn là lời nhắc nhở về sự quý giá của từng khoảnh khắc và trách
nhiệm của thế hệ sau đối với ký ức lịch sử.
Tóm lại, dưới góc độ ký hiệu học, các biểu tượng "sông," "làng quê," và "thời
gian" trong Thức dậy một dòng sông không chỉ là những hình ảnh đơn thuần mà là
những ký hiệu phức tạp, chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa. Qua ba biểu tượng này, Trần
Nam Phong đã xây dựng nên một không gian thơ vừa giàu cảm xúc cá nhân vừa sâu sắc
về tư duy triết học và văn hóa. Tập thơ của anh vì thế không chỉ là hành trình của một
tâm hồn nhạy cảm mà còn là hành trình khám phá bản sắc và ý nghĩa sống của con
người Việt Nam trong dòng chảy thời gian.