THAO THỨC KHÚC TRÁNG CA
“BÌNH MINH ĐỎ” - KỊCH HÁT
CỦA NGUYỄN SĨ ĐẠI

(Đăng Thời báo Văn học nghệ thuật số 52
ngày 29/12/2022, trang 16)

NGUYỄN THỊ THIỆN

NHÀ VĂN NGUYỄN THỊ THIỆN

Tôi đã xem vở kịch hát ”Bình minh đỏ” (hay là câu chuyện một buổi sáng Truông Bồn) thật chăm
chú và vô cùng xúc động. Vở kịch đã khép lại nhưng tôi vẫn rưng nước mắt và thao thức mãi. Thao thức bởi niềm trăn trở tiếc thương, niềm
cảm phục và tri ân những người con gái con trai tuổi mới mười tám, đôi mươi nhưng đã sống kiên cường, hy sinh anh dũng. Các anh chị đã không quản ngại gian khổ, hy sinh quyết đảm bảo cho sự lưu thông của con đường huyết mạch ra chiến trường với tinh thần ”Tất cả để đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”.

Nói tới khúc tráng ca là nói tới bài ca hào hùng, tráng lệ mang đậm tính lịch sử. Kịch hát là loại hình nghệ thuật tổng hợp lấy lời hát - theo những làn điệu nhất định - làm âm hưởng chủ đạo để biểu hiện nội dung. Những làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh ngọt ngào, sâu lắng dễ đi vào lòng người của dải đất miền Trung đã được tác giả chọn làm ca từ và giai điệu xuyên suốt vở kịch. Viết xong vở kịch “Khoảng trời con gái” tái hiện cuộc sống và tri ân các cô gái thanh niên xung phong đã ngã xuống tại Ngã Ba Đồng Lộc và được thể hiện trong lễ kỷ niệm 50 năm chiến thắng Đồng Lộc, nhà thơ Nguyễn Sĩ Đại bắt tay ngay viết vở kịch về các cô gái Truông Bồn. Kể từ ngày 31/10/2018, sau bốn năm, vở kịch hát được hoàn thành vào 22/9/2022 và công diễn, được truyền hình trực tiếp trên kênh Truyền hình Nhân dân và một số kênh khác vào hồi 20 giờ ngày 29/10/2022 nhân kỷ niệm 54 năm - Bản hùng ca huyền thoại Truông Bồn. Kịch do Trung tâm nghệ thuật truyền thống tỉnh Nghệ An trình diễn đã làm sống lại thời khắc bình dị, thiêng liêng và quả cảm của những người chiến sĩ, liệt sĩ Truông Bồn. Kịch hát là điểm nhấn đặc biệt trong buổi lễ trang trọng ấy.

Vở kịch gồm hai hồi với một số cảnh cùng sự xuất hiện của 20 nhân vật rõ tên tuổi, chưa kể một số nhân vật khác. Bối cảnh xảy ra trong vở kịch là những năm1965 - 1968 khi cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc ta bước vào giai đoạn ác liệt nhất. Nội dung phản ánh hiện thực lịch sử đau thương nhưng rất hào hùng, tập trung ở tiểu đội thanh niên xung phong thuộc đại đội 317, cũng là của tuổi trẻ Việt Nam. Những năm đó, đế quốc Mỹ bắn phá, ném bom miền Bắc vô cùng thảm khốc. Truông Bồn, một địa danh đèo dốc có chiều dài 5km, cao tầm 70 mét, nằm trên tuyến đường ra mặt trận qua địa phận thuộc xã Mỹ Sơn, huyện Đô Lương, tỉnh Nghệ An. Con đường độc đạo Truông Bồn có vị trí chiến lược cực kỳ quan trọng nối kết các tuyến đường từ miền Bắc vào chiến trường miền Nam. Vở kịch mở ra ở thời điểm hiện tại, một nữ phóng viên - là sự hóa thân của tác giả - kể lại với bạn đọc những dự định hằng ấp ủ bấy lâu nay: “Tôi phải viết về Truông Bồn/… Cho thế hệ tôi và những thế hệ sau này?”

1. “Đánh giặc có cần chi đợi tuổi”. Đó là thông điệp chính của hồi I. Cảnh Văn phòng Huyện Đoàn Đô Lương, một số người khám sức khỏe tuyển Thanh niên xung phong (TNXP), có cô gái tên Nguyễn Thị Văn16 tuổi ba tháng, bị anh cán bộ từ chối. Văn đã dùng nhiều chiến thuật, với đủ lời lẽ để thuyết phục. Cuối cùng cô chất vấn lại: ”Đúng là em còn trẻ tuổi đời/ Nhưngđánh giặc có cần chi đợi tuổi?”. Anh cán bộ phải chịu thua, đồng ý cô trúng tuyển, yêu cầu cô viết thêm một đơn tình nguyện và cam kết ba khoan (khoan yêu, khoan cưới, khoan đẻ). Văn mừng rỡ viết ngay và được chấp nhận nguyện vọng, mọi người chúc mừng ríu rít rồi cùng về chuẩn bị lên đường.

Tiếp theo là cảnh đám cưới tập thể của ba cặp đôi: Anh Đinh Sỹ Bình, 22 tuổi giáo viên cấp 2 và chị Phạm Thị Oanh, 18 tuổi. Thứ hai là cặp anh ”Trần Văn Hạp TNXP, 21 tuổi và chị Nguyễn Thị Hoan, 20 tuổi, cùng quê xã Vĩnh Thành”. Thứ ba là ”anh Phạm Ngọc Tiến, 18 tuổi, quê xã Vĩnh Thành, đã trúng tuyển nghĩa vụ quân sự chuẩn bị lên đường và chị Trần Thị Thu Huệ, 20 tuổi, xã viên hợp tác”. Các anh chị đều quê Nghệ An. Nhà thơ Nguyễn Sĩ Đại đã rất sáng tạo khi dùng thi liệu là bài thơ “Đám cưới ngày mùa” của Phan Thị Thanh Nhàn và một đoạn bài thơ rất hay trong “Đám cưới giữa mùa xuân”, của nhà thơ Viễn Phương. Nhân vật nam thanh niên ngâm thơ với chất giọng trầm ấm: ”Đêm liên hoan xóm làng vang tiếng hát/ Tối giao thừa dào dạt nhớ thương em./ Có cả vầng trăng vẫn nhớ ngọn đèn,/ Đi khắp núi sông vẫn thương về xóm nhỏ/ Có nửa quả tim mình... có người yêu ở đó”. Anh Hạp thay mặt các chàng rể của hội hôn nói với cô dâu vợ mình và các bạn trong đám cưới - đó cũng là lời anh tâm niệm với chính mình: ”Càng yêu nhau, xin hứa càng phấn đấu/ Để xứng đáng với tình yêu và truyền thống của quê hương/ Đất Nghệ An, đất Xô viết anh hùng”. Chị Hoan, vợ của Hạp, đáp lời chồng, cũng là đại diện những người ở lại hứa với người đi xa: ”Anh ơi anh, anh ra đi đá mềm chân cứng/ Em ở nhà giữ vững hậu phương/ Trăng kia khi khuyết khi tròn/ Tình em vành vạnh sắt son đợi chờ…” Cưới hôm trước, hôm sau các anh lên đường lên trong ngập tràn hạnh phúc niềm tin: “Ra đi giữ trọn lời thề/ Đánh thắng giặc Mỹ trở về quê hương”.

2. Buổi liên hoan chia tay đặc biệt của đại đội 317. Đế quốc Mỹ bắn phá miền Bắc, Truông Bồn đã bị trút xuống 20 nghìn quả bom các loại, hàng chục ngàn quả tên lửa, trung bình mỗi mét vuông đất nơi này hứng tới ba quả bom; có tới 1.240 cán bộ, chiến sĩ đã hy sinh. Tiêu biểu nhất là 13 thanh niên xung phong Đại đội 317.

Ngày 30/10/1968 - một ngày trước khi lệnh ngừng ném bom bắn phá toàn miền Bắc của Tổng thống Mỹ có hiệu lực - các anh chị có một buổi liên hoan thật vui. Đại đội trưởng Nguyễn Xuân Thỏa phổ biến: ”Buổi sinh hoạt của đơn vị hôm nay là để
chia tay với các đồng chí đã hoàn thành nhiệm vụ trở
về quê hương và các đồng chí có giấy gọi vào các trường trung cấp chuyên nghiệp, trường lái xe, có đồng chí xuất ngũ”. Ai cũng xúc động, những gương mặt bừng sáng. Anh Thỏa còn thông báo về lệnh ngừng bắn của Mỹ và tin chiến thắng của quân dân ta: “Tổng thống Mỹ Giôn-xơn đã phải tuyên bố ngừng ném bom miền Bắc từ 0 giờ ngày 1/11/1968. (Vỗ tay dài, tiếng reo: Hòa bình rồi, sắp chiến thắng rồi các đồng chí ơi!). Kể từ ngày 5/8/1964, qua 5 năm, 3 tháng, quân dân Miền Bắc đã bắn rơi 3243 máy bay Mỹ, trong đó có 6 máy bay B52; bắt sống nhiều giặc lái; bắn cháy và bắn hỏng 143 tàu chiến (lại tiếng hoan hô không ngớt)... Chúng ta đang ở trong Chiến dịch 100 ngày đường phải thông, xe không tắc rất khẩn trương…”.

Sau ý kiến của thủ trưởng, Nguyễn Thị Văn tự hào nói về Lê Lợi thắng giặc Minh và đọc một số câu trong bài Cáo bình Ngô, được khen ”O này thuộc lịch sử hầy”, Đinh Thị Vinh hát bài “Chỉ còn đêm nay” vô cùng xúc động: ”Chỉ còn đêm nay mai con về với mẹ/ Chỉ còn đêm nay mai em đến giảng đường/ Chỉ còn đêm nay mai về với người thương/ Vui hạnh phúc sau ngàn ngày ra trận…”. Không ngờ bài hát dạt dào xúc cảm ấy lại khơi nguồn để Nguyễn Tâm Cớn bộc bạch nỗi lòng sâu kín qua những vần thơ gan ruột và điệu dân ca Nghệ Tĩnh quen thuộc: ”Tôi lớn lên cũng ăn sắn ăn khoai/ Nhà dột nát, ruộng đóng vào hợp tác/ Mà lý lịch ghi “thành phần bóc lột/ Tôi ra đời mang một án chung thân/ Đơn vị đã điều tra lý lịch mấy lần/ Cả mấy lần địa phương đều ghi “Con địa chủ không thể nào vào Đảng…” Vì thế, anh vừa hoàn thành nghĩa vụ thanh niên xung phong, lại viết đơn tình nguyện ở thêm một nhiệm kỳ nữa, khẳng định tấm lòng trung với Đảng và Bác Hồ. Nhân vật anh Cớn, cô Văn, anh Hạp để lại nhiều cảm xúc và suy ngẫm với người xem.

3. 3. “Máu nóng thanh xuân đã gửi lại Truông Bồn”

Cảnh ”Buổi sáng cuối cùng”, “bầu trời u ám, bóng đêm không nhìn rõ mặt người. Trần Văn Hạp làm nhiệm vụ trực ban gõ ba hồi kẻng, đại đội 317 đã có mặt ở hiện trường. Cảnh trên màn hình led từng đoàn xe cắm lá ngụy trang rùng rùng ra trận. TNXP hối hả san lấp hố bom trong tiếng hát “Cô gái mở đường”. Cảnh sân khấu: Người đẩy xe, người cuốc xẻng. Vì đất nặng, nhão bùn, anh chị em lấy dây thừng buộc vào cán gần lưỡi xẻng kéo để xúc đất”.

Đoạn đối thoại giữa Nguyễn Thị Tâm với bạn cho người đọc, người xem thấy được cuộc sống của các nữ TNXP thiếu thốn gian khổ nhưng vẫn đầy ắp tình yêu thương. Các chị em nhường nhịn, chia sẻ cho nhau từng món đồ nhỏ nhưng thật cần thiết với các cô gái xa nhà. Đám đông các cô vẫn đùa vui: ”Hẹn ngày chiến thắng! (hát) “Hẹn ngày chiến thắng, Ta sẽ về trong một nhà”! Lúc hơn 6 giờ sáng, có tiếng súng báo động, rồi báo động dây chuyền: “Bầu trời xuất hiện hàng đàn quạ Mỹ. Bom ào ạt trút xuống Truông Bồn. Tiếng bom rung chuyển cả núi đồi. Bầu trời lả tả rơi xuống những mảnh áo, những lưỡi xẻng, cành cây, những mảnh nón mũ. Cả Truông Bồn ngập trong đau thương, chết chóc. Bom vừa ngớt, khói bom chưa tan, một nữ TNXP hớt hải chạy ra. Đó là Lê Thị Hường: - Có ai còn sống không? Có ai còn sống không? (Tiếng hô gọi thảm thiết vọng dài vào rừng núi, vọng sâu vào tâm trí người xem). Trời ơi, sao mà im lặng thế này, chết hết rồi sao? Chết hết cả rồi sao? (Khóc). Bỗng từ đất trồi lên hai người, đó là chị Thao, chị Minh. Đầu tóc, cả người lấm đầy bùn đất. Ba người ôm lấy nhau rồi thả ra, đi về ba phía: cùng kêu: “Có ai còn sống không? Đang ơi, Hiên ơi, Vinh ơi, Dung ơi”…Có ai còn số..ố..ng khô…ông?”Tay hối hả như điên bới đất tìm kiếm, tìm được Thông, mọi người đặt cô lên nền đất. Vừa lúc có một đơn vị bộ đội mình đầy lá ngụy trang hành quân qua Truông Bồn. Chỉ huy đơn vị bộ đội nói với đại đội trưởng Thỏa: - Chúng tôi phải hành quân gấp…rồi truyền lệnh: Hành quân gấp qua trọng điểm”. Người chỉ huy bỏ lại túi thuốc cá nhân của mình. Nhiều đồng chí trong đơn vị làm theo: bỏ lương khô, thực phẩm, túi bông băng cá nhân… hỗ trợ TNXP, lặng lẽ và gấp rút qua Truông Bồn. Có đồng chí đi qua còn chạy lui để lại hai hộp sữa”.

Đó là những chi tiết đắt giá nói về tình cảm con người, đặc biệt là bộ đội và TNXP trong chiến tranh. (Sau bom, đơn vị tiếp tục tìm kiếm. Sân khấu hoàn toàn im lặng. Hai thi thể còn ấm của Cao Ngọc Hòa và Đinh Thị Vinh được bới ra, xếp trên sân khấu. Mọi cấp cứu vô hiệu. Lát sau, các thi thể của Trần Thị Doãn, Hà Thị Đang, Đàm Thị Bốn, Nguyễn Thị Phúc được đưa ra xếp cạnh hai thi thể trước. Đoạn diễn
này như một lớp kịch câm bày tỏ sự gấp gáp cứu thương và tình cảm tiếc thương). Nguyễn Xuân Thỏa: Thế là qua hai ngày đêm, mới tìm được 6 người, còn 7 người nữa ở đâu. Các em ơi, các đồng chí ơi, có linh thiêng thì chỉ cho chúng tôi chỗ các em nằm, để đơn vị đưa các em về với quê hương, với mẹ… Mảnh đất không mấy lúc ngớt tiếng đạn bom này, sự sống và cái chết cách nhau rất mong manh. Các anh chị đã thực hiện khẩu hiệu “Sống bám cầu, bám đường - Chết kiên cường dũng cảm”, “Tim có thể ngừng đập nhưng đường không thể tắc”. Sống, chiến đấu trong bom đạn hiểm nguy, vượt qua bao vất vả, thiếu thốn, ngày đêm bám trận địa san lấp, đắp đường, làm cọc tiêu sống đảm bảo đường thông suốt cho xe ta ra chiến trường. Nhưng giờ đây các chị, các anh đã ngã vào đất mẹ. Tiểu đội thép Truông Bồn có 14 người, 12 nữ và 2 nam. Hy sinh 12 nữ, 1 nam; tất cả đều rất trẻ, trẻ nhất là o Hoài: 17 tuổi 3 tháng, 14 ngày. Đại đa số những thanh niên ấy chưa một lần hẹn hò, chưa một lần biết hơi đàn ông. Đúng là các cô gái chàng trai ”Đôi môi tươi đạn xé/ Chưa bao giờ được hôn”
(Pê-tô-phi). Ngôn ngữ kịch khắc sâu điều đó qua những lời ca ngọt lịm ”Em 17 tuổi chị 20/ Ước mơ khát vọng khép lại rồi/ “Đâu chỉ có bình minh của trời và đất/ Các chị các anh đã làm nên bình minh đỏ của riêng mình”. Chi tiết đồng đội tìm được mảnh nón của chị Dung và cánh tay của chị Vũ Thị Hiên bị chặt đứt có buộc khăn mùi soa với giấy báo nhập học và ba cân tem gạo là điểm nhấn của vở kịch, cứa vào lòng người và mang những thông điệp
sâu xa Hai mươi tuổi em vẫn là con gái/ Ngã vào lòng đất mẹ một trinh nguyên/ Em đâu rồi, sao chỉ cánh tay em/ Em muốn nói điều chi bằng cánh tay, với tấm khăn buộc chặt?/ Là tài sản TNXP, là một niềm mơ ước/ (trầm xuống, triết lý) Mơ ước dẫu bình thường cũng bị chặt đứt bởi chiến tranh/ Hỡi mai sau, khi đất nước hòa bình/ Còn ai nhớ cánh tay này và những người đã khuất? Hình ảnh linh hồn của những cô gái TNXP Nguyễn Thị Tâm, Phan Thị Dung, Đàm Thị Bốn từ tấm ảnh bước ra: Chúng tôi vẫn bên nhau trong lòng đất mẹ/ Dẫu ngàn đời vẫn trẻ mộng thanh xuân”... Đúng, chúng tôi đã chết rồi, chúng tôi không sống nữa/ Chúng tôi đã hóa vào trong sắc lá cây xanh”. Cảnh 4 là: Thông điệp gửi mai sau, tái hiện ban thờ của nhiều gia đình đều có chân dung liệt sĩ. Những người mẹ và người thân liệt sĩ trong cuộc sống hôm nay chưa bao giờ quên những người đã đi xa. Vở kịch hát kết thúc bằng hình ảnh nữ phóng viên tái xuất hiện cùng lời thoại: ”Những kẻ sống tầm thường, sẽ biến khỏi cuộc đời vô tăm tích/ Những người chết anh hùng được lịch sử lưu danh/ Là ngọn cờ vẫy gọi những đoàn quân/ Là năng lượng những ngàn năm tích lại/ Là những gì ta gọi Việt Nam ơi…”.

Vở kịch hát “Bình minh đỏ” của Tiến sĩ văn học Nguyễn Sĩ Đại làm sống dậy truyền thống yêu nước, tinh thần kiên cường, quả cảm của người chiến sĩ, liệt sĩ Truông Bồn. Những vần thơ lấp lánh vẻ đẹp của tấm lòng yêu quý, ngưỡng mộ và tri ân của tác giả được những làn điệu dân ca xứ Nghệ chắp cánh đã làm lòng người xúc động sâu xa, nhiều người không cầm được nước mắt. Mong sao những tác phẩm giàu giá trị lịch sử, thẩm mỹ và nhân văn thế này được trích đưa vào chương trình giáo dục để lớp trẻ hôm nay học tập, noi gương và phát huy truyền thống vẻ vang của thế hệ ông cha.

Mùa Hè năm 2022